درس خارج اصول استاد سید محمد واعظ‌موسوی

موضوع: العام و الخاص/المخصص المجمل /کلام محقق حائری ره در اجمال مخصص منفصل دائر بین اقل و اکثر

کلام محقق حائری ره در اجمال مخصص منفصل دائر بین اقل و اکثر( دُررالفوائد ص 215):

ایشان می‌فرمایند: لازم است در این قسم در رابطه با تمسک به إصالةُ العموم تفصیل داده و بگوئیم: هر چند که رجوع به إصالةُ العموم در ما نحن فیه ( اکرم العلماء – لا تکرم الفساق من العلماء ) مطابق با قاعده است، ولی لازم است یک صورت را خارج کرده و قائل شویم که هرگاه عادت مولائی این باشد که مخصصاتِ عمومات را به صورت منفصل بیان کند، چنین مخصصِ منفصلی در حکم مخصص متصل بوده و مانع از تمسک به إصالةُ العموم خواهد بود.

ایشان در ادامه می‌فرماید: اتفاقاً در شرع مقدس اسلام، جریان از همین قرار است و نوع عموماتی که در قرآن یا کلام پیامبر اکرم (صل الله علیه و آله و سلم) وارد شده، دارای مخصص‌هائی در کلام أئمه (علیهم السلام) است که سال‌ها بعد صادر شده، پس ما نسبت به عمومات وارد در آیات قرآن و روایات نمی‌توانیم به إصالةُ العموم تمسک نمائیم.

بررسی کلام محقق حائری ره: در فرمایش ایشان دو احتمال وجود دارد:

    1. مخصصات منفصله چنین متکلمی، در همه جهات به منزله مخصص متصل است

    2. مخصصات منفصله چنین متکلمی، فقط در برخی از جهات به منزله متصل است.

اگر مراد ایشان احتمال اوّل باشد، لازمه‌اش این است که عمومات وارد در کلام الهی و یا رسول اکرم (صل الله علیه و آله و سلم) ظهور در عموم نداشته باشد، چون بنای شرع بر انفصال مخصص و بیان آن از زبان مفسّران واقعی کلام خدا و رسول اکرم (صل الله علیه و آله و سلم) یعنی معصومین (علیهم السلام) است و وقتی مخصص منفصل از جمیع جهات همانند مخصِص متصل باشد باید همانند مخصِص متصل مانع از انعقاد ظهور برای عام باشد، در حالی‌که بطلان چنین مطلبی از واضحات است و هرگز با عمومات کتاب و سنت همانند یک دلیل مجمل برخورد نمی‌شود، پس معلوم می‌شود مراد ایشان از چنین تنزلی، تنزل در بعضی از جهات است و چنین تنزلی را ما نیز قبول داریم ولی آنرا در حیث بحث دخیل نمی‌دانیم و مانع از تمسک به اصالة العموم در این عمومات نمی‌شماریم، بلکه وجود چنین عادتی در کلام متکلم سبب می‌شود که مخاطب قبل از اخذ به عموم، از وجود مخصِص، فحص نماید نه اینکه عمومات صادره از وی مجمل شده و از قابلیت تمسک ساقط شوند.

حضرت امام راحل ره در نقد فرمایش استاد خویش می‌فرمایند: و أمّا ما أفاده شيخنا العلاّمة أعلى اللّه مقامه(المحقق الحائری)- من إمكان أن يقال: إنّه بعد ما صارت عادة المتكلّم على ذكر المخصّص منفصلا، فحال المنفصل في كلامه حال المتّصل في كلام غيره‌ -فمقتضاه عدم جواز العمل بالعامّ قبل الفحص، لا سراية الإجمال، لأنّ ظهور العامّ لا ينثلم لأجل جريان تلك العادة.كما أنّ الأصل العقلائيّ بتطابق الاستعمال و الجدّ حجّة بعد الفحص عن المخصّص، و عدم العثور إلاّ على المجمل منه.[1]

عدول محقق حائری ره از نظریه فوق (دوررالفوائد 215 حاشیه اوّل): ایشان در حاشیه دوررالفوائد ( که اصل کتاب را در کربلا و حاشیه آن را پس از رجوع به قم نوشته‌اند ) فرمودند، این نظریه ما خلاف انصاف است؛ زیرا ائمه (علیهم السلام) به منزله متکلم واحدند و تخصیصی که مثلاً در فرمایش حضرت عسکری (علیه السلام) ذکر می‌شود، مثل این است که در کلام امام صادق (علیه السلام) مطرح شود، فلذا لازمه چنین نظریه‌ای عدم امکان تمسک به عمومات از آن نفوس نورانی است؛ زیرا محتمل است که مخصص منفصل آن، در کلام ائمه بعدی ذکر شود در حالی‌که عادت اصحاب ائمه (علیهم السلام) بر تمسک به ظواهر فرمایشات آن حضرات استقرار یافته، پس معلوم می‌شود که کلام آنان برای اصحاب، ظهور داشته نه اینکه کلام هر امامی با کلام امام بعدی به منزله صدر و ذیل کلام صادر در یک مجلس از یک متکلم باشد.

پس از نظر اصالة العموم و اصالة الظهور بین کلام کسی که عادتاً مخصص های کلام خود را به صورت منفصل بیان می‌کند با متکلمی که چنین عادتی ندارد، تفاوتی وجود ندارد، بله از جهت دیگر تفاوت وجود داردو آن این است که به مجرد شنیدن خطاب عام از متکلمی که عادتاً مخصص‌های خود را به صورت منفصل بیان می‌کند، نمی‌توان به اصالة العموم تمسک کرد، بلکه لازم است از وجود یا عدم وجودِ مخصص، فحص نمود و اگر مخصص پیدا شد بر عام مقدم می‌شود؛ زیرا ظهور دلیل مخصص قوی‌تر از ظهور دلیل عام است و اگر مخصص پیدا نشد به این معناست که در مقابل آن اصالة العموم (که به محض صدور عام و عدم وجود قرینه برخلاف ظاهر، ظهور در عموم پیدا می‌شود) دلیل راجح و اقوی وجود ندارد تا بر آن مقدم شود به خلاف موالی عرفیه که چون غالباً مخصص را بصورت متصل ذکر می‌کنند، به دنبال صدور خطاب عام در کلامشان می‌توان به اصالة العموم تمسک کرد و بدون اینکه نیازی به فحص از وجود مخصص وجود داشته باشد.

در نتیجه می‌گوئیم: از ناحیه انعقاد ظهور فرقی بین عمومات صادره از این دو متکلم نیست و اجمال وجود در مخصص منفصل به عام سرایت نمی‌کند.