درس خارج فقه استاد سید محمد واعظ‌موسوی
1401/03/03
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: كتاب الحج/الوقوف بعرفات /مناقشه دوم صاحب مدارک ره به روایت مسمع
2- مناقشه‌ای که صاحب مدارک ره در دلالت این حدیث کرده مقتضای رک بودن وقوف بین الطلوعیننیز هست و با توجه به اموری است:
• فراز " في رجل وقف مع الناس " بر وقوف بعد از طلوع فجر که زمان وقوف حجاج است حمل می‌شود.
• فراز " ثم أفاض قبل أن يفيض الناس " بر إفاضه قبل از طلوع آفتاب حمل می‌شود نه بر إفاضه قبل از طلوع فجر، چه بسا می‌تاون ادعا نمود که از چنین تعبیری، کوچ قبل از طلوع آفتاب به ذهن تبادر می‌کند.
شاهد بر چنین مطلبی این است که: لفظ "وقوف" در وقوف شرعی مثل وقوف در عرفات و مشعرالحرام استعمال می‌شود و بیتوته کردن شبانه در قبل از طلوع فجر، وقوف شرعی به حساب نمی‌آید بلکه یک توقف استحبابی و با همانگونه که در مسئله بعد می‌آید اضطراری است؛ بنابراین معلوم می‌شود که فرض این روایت در موردی است که شخص در بین الطلوعین، همراه با حجاج در مشعرالحرام بوده منتهی در زمان خروج بر خلاف وظیفه عمل کرده و قبل از دیگران و پیش از آنکه آفتاب طلوع کند خارج شده است و امام (علیه السلام) در پاسخ سؤال از حکم چنین فردی فرمودند: إن كان جاهلا فلا شئ عليه.
امام (علیه السلام) در ادامه روایت و در بخش دوم، حالت دیگری را برای همین شخص جاهل مورد توجه قرار داده که از سوی سائل طرح نشده ولی برای روشن شدن حکم جاهل در هر دو حالت، لازم بود:
1- إفاضه قبل از طلوع آفتاب.
2- إفاضه قبل از طلوع فجر که کفاره یک گوسفن واجب می‌شود.
تفاوتی که بین حکم دو صورتی که برای جاهل پیش می‌آید، وجود دارد، این است که در صورت اول، مقداری از وقت مشعر را درک نموده ولی در صورت دوم، چنین توفیقی نداشته است یعنی روایت در هر حالت در صدد بیان حکم جاهل است و اختلاف از نظر زمان خروج است.
نه اینکه بخش اول روایت در مقام بیان حکم جاهل و بخش دوم آن در مقام بیان حکم عامد باشد.
آنچه گذشت، اجمال اشکالی که صاحب حدائق ره بر استدلال مشهور به روایت موثقه‌ای که مسمع نقل کرده وارد نموده است.(الحدائق الناظرة ج16ص440).
محقق خوئی ره نیز با تمسک به صحیحه علی بن رئاب از امام صادق (علیه السلام) نظر صاحب حدائق ره را مورد تایید قرار داده است.
محمد بن علي بن الحسين باسناده عن علي بن رئاب ان الصادق عليه السلام قال: من أفاض مع الناس من عرفات فلم يلبث معهم بجمع ومضى إلى منى متعمدا أو مستخفا فعليه بدنة.[1]
وجه چنین تاییدی این است که واجب بودن کفاره یک شتر برای تارک عمدی وقوف در مشعرالحرام کاشف از واجب بودن کفاره یک گوسفند در موثقه مسمع بر جاهل است وگرنه اگر یک گوسفند بر متعمد واجب باشد لازمه‌اش ثبوت دو حکم متفاوت برای متعمد خواهد بود.
از آنچه گفتیم روشن شد که موثقه مسمع بر صحت حج کسی که وقوف بین الطلوعین در مشعرالحرام را عمداً ترک کرده، دلالت نمی‌کند بلکه این روایت در هر دو بخش، وظیفه جاهل را بیان کرده و متعرض حکم عامد نشده و حکم وی را باید از قواعد باب استفاده کرد و از آنجا که وقوف در مشعرالحرام، از واجبات رکنی حج است، ترک عمدی آن موجب بطلان حج خواهد شد به خلاف ترک جهلی یا نسیانی کما اینکه در صحیحه إبنی علیٍّ الحلبیین که قدر متیقن از آن، عامد است قرموده است: وعنه، عن القاسم بن عروة، عن عبيد الله وعمران ابني علي الحلبيين، عن أبي عبد الله عليه السلام قال: إذا فاتتك المزدلفة فقد فاتك الحج.[2]
به نظر می‌رسد که حق در مسئله ، همان است که حضرت امام خمینی ره در آخر همین مسئله فرمودند و در قسم پنجم از اقسام وقوف نیز خواهد فرمود. ایشان خلاف قول مشهور را مطابق با احتیاط قرار دادند و انجام حج را در سال آینده واجب دانستند که کاشف از بطلان حج امسال است.
نتیجه: حتی بر فرض تحقق دو شرط (عدم فوت وقوف در عرفات _ وقوف مقداری از شب عید قبل از طلوع فجر در مشعر) باز هم نمی‌توان قائل به صحت حج کسی که قبل از طلوع فجر، بدون عذر و از روی عمد از مشعر الجرام کوچ کرده باشد؛ زیرا ترک عمدی رکن حج را مبطل است تحقق پیدا کرده، و موثقه مسمع در صدد بیان حکم جاهل است، بنابراین، ترک عمدی موجب بطلان حج می‌شود.
