درس خارج فقه استاد سید محمد واعظ‌موسوی

موضوع: كتاب الحج/الوقوف بعرفات /المسألة الثانیة

المسألة الثانیة: من خرج قبل طلوع الفجر بلا عذر ومتعمّداً، ولم يرجع إلى‌ طلوع الشمس، فإن لم يفته الوقوف بعرفات ووقف بالمشعر ليلة العيد إلى‌ طلوع الفجر، صحّ حجّه على المشهور، وعليه شاة. لكن الأحوط خلافه، فوجب عليه بعد إتمامه الحجّ من قابل على الأحوط.[1]

در صورتی که وقوف در عرفات از حاجی فوت نشده باشد و در مشعر نیز وقوف شبانه انجام داده ولی قبل از طلوع فجر بدون عذر و عمداً از آنجا خارج شده و تا طلوع آفتاب به آنجا بر نگردد، حکم به صحت حجش به مشهور نسبت داده شده است ولی لازم است برای روشن تر شدن مطلب، برخی از کلمات فقهای عظیم الشان را مرور کنیم:

محقق ره فرموده است: فلو أفاض قبله عامدا، بعد أن كان به ليلا - ولو قليلا - لم يبطل حجه، إذا كان وقف بعرفات، وجبره بشاة[2] .

صاحب مدارک ره فرموده است: صحة الحج مع تعمد الإفاضة قبل الفجر وجبره بشاة مذهب أكثر الأصحاب[3] .

صاحب حدائق ره فرموده است: فاعلم ان المشهور بين الأصحاب (رضوان الله عليهم )انه لو أفاض قبل الفجر عامدا بعد ان كان به ليلا و لو كان قليلا، لم يبطل حجه، و جبره بشاة. و ربما زاد بعضهم كون ذلك بعد الوقوف بعرفات. و قال ابن الجنيد: يجب عليه دم. قال في المختلف بعد نقل ذلك عنه: و هو موافق لما قلناه، فان الدم إذا أطلق حمل على أقل مراتبه.[4]

قول به صحت حج همانگونه که ملاحظه شد در کلام محقق ره و بعضی از کسانیکه صاحب حدائق گفتارشان را حکایت کرد و نیز در تحریرالوسیله‌ی حضرت امام خمینی ره مشروط به دو شرط است:

    1. عدم فوت وقوف در عرفات.

    2. حضور شبانه در مشعرالحرام.

برای این قول به موثقه مسمع (که مراد از مسمع بن عبدالملک الکردین است که توثیق شده است) استدلال شده است:

محمد بن علي بن الحسين باسناده عن علي بن رئاب، عن مسمع، عن أبي إبراهيم " عبد الله خ ل " عليه السلام في رجل وقف مع الناس بجمع ثم أفاض قبل أن يفيض الناس، قال إن كان جاهلا فلا شئ عليه، وإن كان أفاض قبل طلوع الفجر فعليه دم شاة.[5]

البته استدلال به این حدیث برای قول مشهور مبتنی بر توجه به چند امر است:

    1. فراز " وقف مع الناس بجمع " بر وقوف شبانه در سرزمین مشعر حمل می‌شود.

    2. مراد از فراز " ثم أفاض قبل أن يفيض الناس " کوچ کردن از مشعر، قبل از طلوع فجر باشد.

    3. این روایت، کشتمل بر دو بخش است:

    • إن كان جاهلا فلا شئ عليه.

    • وإن كان أفاض قبل طلوع الفجر فعليه دم شاة.

با توجه به اینکه موضوع در بخش اول، شخص جاهل است به قرینه تقابل معلوم می‌شود که موضوع در بخش دوم، عالم عامد است، بنابراین مستفاد از حدیث، این است که ترک عمدی مشعر قبل از طلوع فجر در چنین شرائطی موجب فساد حج نمی‌شود و این همان نظری است که به مشهور نسبت داده شده است.

استدلال به این حدیث از دو جهت، از سوی صاحب مدارک ره مورد مناقشه است (المدارک ج7ص424):

    1. از ناحیه سند به دلیل اشتمال بر مسمع، که غیر موثق است، قابل اعتماد نیست.

به نظر ما چنین اشکالی وارد نیست؛ زیرا:

اولا: ابن بابویه در " من لایحضره الفقیه " این روایت را طریق صحیح از علی بن رئاب از مسمع نقل کرده.

ثانیاً: همانگونه که متذکر شدیم، مسمع ابن عبدالملک از سوی رجالیون مانند نجاشی و عیاشی، توثیق شده است.