درس خارج فقه استاد سید محمد واعظ‌موسوی

موضوع: كتاب الحج/الوقوف بعرفات /منتهای وقوف در مشعرالحرام

علماء در مورد منتهای وقوف در مشعرالحرام، اختلاف نظر دارند، هرچند مشهور این است که طلوع خورشید منتهای وقوف در مشعرالحرام است، لذا در این زمینه کلمات برخی از علماء را از نظر می‌گذرانیم:

آنگونه که علامه ره در مختلف آورده، صدوقان (رهما) می‌فرمایند: ولا يجوز للرجل الإفاضة قبل طلوع الشمس، ولا من عرفات قبل غروبها فليزمه دم شاة[1] .

شیخ ره می‌فرماید: فإذا كان قبيل طلوع الشمس بقليل، رجع إلى منى. ولا يجوز وادي محسر إلا بعد طلوع الشمس.[2]

چنین عبارتی کاملاً برای اینکه منتهای وقوف در مشعر، طلوع آفتاب است، دلالت می‌کند؛ زیرا مراد این است که وقتی طلوع خورشید نزدیک شد و تنها دقایقی به طلوع آن مانده، آماده خروج می‌شود ولی تا زمانی که خورشید طلوع نکرده، از وادی محسَر عبور نمی‌کند که البته مراد از "عبور" داخل شدن در وادی محسَر است؛ زیرا این وادی جزء مشعر نیست بلکه مرز مشعر است که بین مشعر و منا واقع شده است.

مرحوم مفید ره می‌فرماید: فإذا طلعت الشمس فليفض منها إلى منى فإذا بلغ طرف وادي محسر فليسع فيه بهرولة حتى يجوزه و لا يفض منها قبل طلوع الشمس إلا مضطرا[3] .

این قول، مورد پذیرش عده دیگری از علماء همچون سید مرتضی و سلّار و ابوالصلاح الحلبی نیز قرار گرفته است.

البته مرحوم علامه ره در "مختلف" قائل به جواز کوچ از مشعر، قبل از طلوع آفتاب شده و ابن ادریس ره در سرائر نیز این قول را اختیار کرده است(السرائر ج1ص589).

قول مشهور را از اموری می‌توان استفاده کرد:

    1. تأسی به عمل حضرت رسول اکرم 9 بنابر آنچه که کیفیت حج آن حضرت در صحیحه معاویة بن عمار ذکر شده است.(وسائل الشیعه ج8ابواب اقسام الحج باب2 ح 4) و نیز روایات دیگری که به همین مضمون وارد شده‌اند.

    2. صحیحه دیگر معاویه بن عمار از امام صادق7

وباسناده عن موسى بن القاسم، عن إبراهيم الأسدي، عن معاوية بن عمار، عن أبي عبد الله عليه السلام قال: ثم أفض حيث يشرف لك ثبير وترى الإبل مواضع أخفافها، قال أبو عبد الله عليه السلام: كان أهل الجاهلية يقولون أشرف ثبير كيما يغير وإنما أفاض رسول الله صلى الله عليه وآله وسلم خلاف أهل الجاهلية كانوا يفيضون بإيجاف الخيل، وإيضاع الإبل، فأفاض رسول الله صلى الله عليه وآله خلاف ذلك بالسكينة والوقار والدعة، فأفض بذكر الله والاستغفار وحرك به لسانك الحديث[4] .

مراد از "ابراهیم الاسدی" در سند همان ابراهیم بن صالح الأنماطی الاسدی است که توثیق شده. جمله " يشرف لك ثبير " کنایه از طلوع آفتاب است و تعبیر " كيما يغير " به معنای سرعت گرفتن و سرا زیر شدن به سرزمین منا است.

با توجه به آنچه در مورد روایت گفتیم معلوم می‌شود که فرمایش امام 7 بر کنایه بودن چنین جمله‌ای از طلوع خورشید تصریح دارد.

    3. خبر هشام بن حکم از امام صادق7

وعن علي بن إبراهيم، عن أبيه، عن ابن أبي عمير، عن هشام بن الحكم عن أبي عبد الله عليه السلام قال: لا تجاوز وادي محسر حتى تطلع الشمس.[5]

مستفاد از این روایت این است که منتهای وقوف در مشعر مطلع است خواه مراد از نهی از تجاوز محسر در جمله لا تجاوز وادي محسر حتى تطلع الشمس عدم دخول در آن وادی باشد چرا که این وادی، مرز مشعر است و جزء آن به حساب نمی‌آید، خواه مراد از آن دخول و عدم دخول از آن باشد.

    4. صحیحه دیگر از معاویه بن عمار از امام صادق7

محمد بن يعقوب، عن علي بن إبراهيم، عن أبيه، عن ابن أبي عمير، وعن محمد بن إسماعيل، عن الفضل بن شاذان، عن صفوان بن يحيى، وابن أبي عمير، عن معاوية بن عمار، عن أبي عبد الله عليه السلام قال: أصبح على طهر بعدما تصلي الفجر فقف إن شئت قريبا من الجبل، وإن شئت حيث شئت، فإذا وقفت فاحمد الله عز وجل واثن عليه، واذكر من آلائه وبلائه ما قدرت عليه، وصل على النبي صلى الله عليه وآله ثم ليكن من قولك: " اللهم رب المشعر الحرام فك رقبتي من النار، وأوسع علي من رزقك الحلال وادرأ عني شر فسقة الجن والإنس، اللهم أنت خير مطلوب إليه وخير مدعو وخير مسؤول ولكل وافد جائزة، فاجعل جائزتي في موطني هذا أن تقيلني عثرتي وتقبل معذرتي، وأن تجاوز عن خطيئتي، ثم اجعل التقوى من الدنيا زادي " ثم افض حيث يشرف لك ثبير وترى الإبل مواضع أخفافها.[6]

تعبیر مربوط به کوچ از مشعر در این صحیحه همانند تعبیر وارد در صحیحه قبلی معاویة بن عمار است و به روشنی بر اینکه "طلوع خورشید" منتهای وقوف در مشعر دلالت می‌کند.