درس خارج فقه استاد سید محمد واعظ‌موسوی

موضوع: كتاب الحج/الوقوف بعرفات /المسألة السادسة

المسألة السادسة: لوترك الوقوف بعرفات من الزوال إلى الغروب لعذر- كالنسيان وضيق الوقت ونحوهما- كفى‌ له إدراك مقدار من ليلة العيد ولو كان قليلًا، وهو الوقت الاضطراري للعرفات. ولو ترك الاضطراري عمداً وبلا عذر فالظاهر بطلان حجّه وإن أدرك المشعر. ولو ترك الاختياري والاضطراري لعذر، كفى‌ في صحّة حجّه إدراك الوقوف الاختياري بالمشعر الحرام كما يأتي.[1]

پس از اینکه در مسئله سوم روشن شد که اگر وقوف در عرفات را عمداً ترک کرده و حتی مسمای وقوف در آن را به جا نیاورد حجش باطل است حال در تین مسئله در مورد سه فرع را در مورد ترک وقوف به جهت عذر، مطرح می‌کنیم.

فرع اوّل: در مورد مجزی بودن وقوف اضطراری عرفات است، برای روشن‌تر شدن مطلب، باید توجه کرد که دو وقت برای وقوف در عرفات وجود دارد:

    1. وقتی که برای وقوف اختیاری در عرفات است که فاصله بین زوال خورشید روز عرفات است که فاصله بین زوال خورشید روز عرفه یا بعد از انجام ظهرین تا غروب شرعی آن روز است.

    2. وقتی که برای وقوف اضطراری در عرفات آفتاب روز عرفه تا طلوع فجر روز قربان است.

حال می‌گوئیم: کسی که وقوف اختیاری در عرفات را درک نکند درک وقت اضطراری کفایت می‌کند البته در صورتی که ظنّ به امکان جمع بین وقوف اضطراری عرفات و ادراک مشعر قبل از طلوع خورشید هر چند به اندک زمانی، داشته باشد وگرنه لازم است بر دومی اکتفا کند و فقیهی با این مطلب مخالف نیست.

محقق ره می‌فرماید: من نسي الوقوف بعرفة رجع فوقف بها و لو إلى طلوع الفجر من يوم النحر إذا عرف أنه يدرك المشعر قبل طلوع الشمس فلو غلب على ظنه الفوات اقتصر على إدراك المشعر قبل طلوع الشمس و قد تم حجه[2] .

ظاهر فرمایش علامه ره در دو کتاب " تذکره و منتهی " اجماعی بودن إجزاء در بین فقهای شیعه و مشهور بودن آن در بین فقهای اهل سنت است. ایشان ره بعد از ذکر دو وقت برای وقوف در عرفات، در کتاب تذکره می‌فرماید: فلو اقتصر على الوقوف ليلا، كان مدركا للحج على المذهب المشهور عندهم[3] .

کما اینکه در کتاب منتهی می‌فرماید: لو لم يأت عرفات نهارا، أو جاء بعد غروب الشمس و وقف بها، صحّ حجّه‌ و لا شي‌ء عليه، و هو قول علماء الإسلام كافّة؛ لقول النبيّ صلّى اللّه عليه و آله: "من أدرك عرفات بليل فقد أدرك الحجّ"[4] .

فاضل نراقی ره در المستند می‌فرماید: لو ترك جميع الوقوف الاختياري اضطرارا‌ ـ بأن نسيه ولم يصل إليه لضيق وقته أو لعذر آخر ـ لم يبطل حجّه ولا كفّارة عليه ، بل يجب عليه تداركه ليلة العيد ولو إلى الفجر متّصلا به مع الإمكان إجماعا[5] .

ملاحظه کلمات فقهای دیگر، حاکی از اجماعی بودن اجزاء است بنابراین در وقوف اضطراری عرفات، واجب و رکن یکی هستند و آن، عبارت است وقوف نمودن در شب عید در عرفات، خواه زمان آن، قلیل باشد یا کثیر و این معنا از روایات نیز برداشت می‌شود.

به 4 روایت در این زمینه اشاره کرده و مورد بررسی قرار می‌دهیم:

    1. صحیحه معاویة بن عمار از امام صادق 7

محمد بن علي بن الحسين بإسناده عن معاوية بن عمار، عن أبي عبد الله عليه السلام قال: قال في رجل أدرك الامام وهو بجمع، فقال: انه يأتي عرفات فيقف بها قليلا ثم يدرك جمعا قبل طلوع الشمس فليأتها، وإن ظن أنه لا يأتيها حتى يفيضوا فلا يأتها وليقم بجمع فقدتم حجه.[6]

مراد از لفظ " الجمع " همان مزدلفه یا مشعر است که به خاطر اجتماع مردم در آن، به این نام نامیده شده فهم دقیق مضمون حدیث، نیازمند توضیح مختصری است و آن، اینکه: مستحب است که حاجی پس از اینکع در روز ترویه ( هشتم ذی حجه ) در مکه احرام بست به منا رفته و شب عرفه را در آنجا بماند و صبح هنگام که برای رفتن به عرفات از مسیر مشعر، بعد از طلوع آفتاب از " وادی مشعر " که مرز مناست عبور کند و پس از پیمودن مشعر ( مزدلفه – جمع ) به عرفات رفته و از ظهر روز عرفه تا غروب در آنجا وقوف نماید و پس از غروب روز نهم از عرفات به سمت مشعر برای وقوف در آنجا و پس از طلوع آفتاب روز دهم از مشعر به منا کوچ می‌کند البته گروهی از حجاج از جمله ایرانی‌ها پس از احرام در مکه، مستقیماً به عرفات می‌روند و از شب نهم و یا صبح نهم در خیمه‌های عرفات استقرار پیدا می‌کنند. با این بیان، روشن می‌شود که سوال در این حدیث در مورد کسی است که پس از احرام در مکه به منا و از آنجا به مشعر رفته، منتهی قبل از اینکه به عرفات برسد و وقوف اختیاری عرفات را درک نماید در مشعر است و زمان وقوف اختیاری مشعر فرارسیده، لذا امام 7 می‌فرماید: اگر متمکن از جمع بین اضطراری عرفه ( اندکی توقف در عرفات در شب عید ) و درک مسمای وقوف در مشعر قبل از طلوع آفتاب باشد، چنین کند وگرنه لازم نیست برای وقوف اضطراری به عرفات برود و صرفاً به وقوف در مشعر اکتفا نماید، البته این روایت، منصرف به معذور است و شامل عامد نمی‌شود.