درس خارج فقه استاد سید محمد واعظ‌موسوی

موضوع: كتاب الحج/الوقوف بعرفات /روایات دال بر حرمت کوچ از عرفات قبل از غروب شرعی روز عرفه

روایاتی نیز بر این حکم دلالت می‌کنند که به 3 مورد آنها اشاره می‌کنیم:

    1. معتبره مسمع از امام صادق 7

محمد بن الحسن باسناده عن سعد بن عبد الله، عن أحمد بن محمد بن عيسى، عن الحسن بن محبوب، عن علي بن رئاب، عن مسمع بن عبد الملك، عن أبي عبد الله عليه السلام في رجل أفاض من عرفات قبل غروب الشمس، قال: إن كان جاهلا فلا شئ عليه، وإن كان متعمدا فعليه بدنة.[1]

چون دلالت این حدیث بر حکم، مورد بحث واقع شده لازم است پیرامون آن بحث مختصری انجام دهیم. برای بهره‌گیری از حدیث فوق، لازم است دو فراز موجود در آن، مورد توجه قرار گیرد.

    • ظاهر فراز ابتدائی حدیث ( في رجل أفاض من عرفات قبل غروب الشمس ) این است که شخص از منطقه عرفات به منطقه مشعر جهت بیتوته کوچ کرده و به عرفات برنگشته: بنابراین اگر دوباره به عرفات برگرد از مدلول این حدیث، خارج خواهد بود.

    • لازم است فراز ( وإن كان متعمدا ) مورد مُداقّه قرار گیرد.

اگر مراد از این تعبیر، شخص است که با علم و التفات به حکم و موضوع، مخالفت کرده و انگیزه‌ای باعث خروج از عرفات شده است. جاهل و ناسی نسبت به حکم یا موضوع از شمول حکم خارج شده و جاهل در حکم ذیل " إن کان جاهلاً فلاشیء علیه ) داخل می‌شود.

و اگر مراد از جنین تعبیری، محرد علم به حکم و موضوع، آن هم بدون تقیید به التفات باشد شامل ناسی نیز خواهد شد، هرچند ظاهر این است که معنای اوّل اراده شده است.

مرحوم صاحب حدائق معتقد است که این حدیث حکم ناسی نمی‌شود لذا فرموده است: و اما حكم الناسي فهو غير مذكور فيها، و الأصحاب قد أدرجوه في حكم الجاهل و جعلوا حكمه حكم الجاهل،... و كأنهم بنوا في ذلك على اشتراكهما في العذر و عدم توجه الخطاب. و فيه منع ظاهر فان المفهوم من تتبع الاخبار ان الجاهل أعذر، و ان الناسي بسبب تذكره أولا و علمه سابقا لا يساوي الجاهل الذي لا علم له أصلا[2] .

اشکالی که بر فرمایش ایشان داریم: چون این روایت در صدد بیان حکم هر کسی است که قبل از غروب شرعی از سرزمین عرفات خارج شود لذا باید در برگیرنده حکم همه اقسام مکلفین باشد و چون تعداد کسانی که به جهت نسیان، کوچ می‌کنند کمتر از کسانی که به جهت جهل، کوچ می‌کنند، نیست لذا لازم است حکم ناسی نیز در قالب یکی از دو عنوان ( عامد – جاهل ) ذکر شود و از آنجا که نسیان، برادر جهل است و هر دو در حدیث رفع در کنار هم قرار گرفته‌اند پس ناسی، حکم چتهل را خواهد داشت، از دقت در حدیث استفاده می‌شود که در مقام تفصیل حکم معذور و غیر معذور است و روشن است که نسیان نیز همانند جهل، عذر به حساب می‌آید و در مقابل علم و عمد است.

برفرض که حکم ناسی از این صحیحه استفاده نشود می‌توان گفت: حدیث رفع در این مقام برای استفاده حکم ناسی کفایت می‌کند و مراد از رفع حکمی که مورد نسیان قرار گرفته این است که: حرمت و کفاره از افاضه قبل از غروب از منطقه عرفات، برداشته شده است.