درس خارج فقه استاد سید محمد واعظ‌موسوی

موضوع: كتاب الحج/السعي /نقصان سهوی سعی

مسألة التاسعة: ... ولو نقصه وجب الإتمام أينما تذكّر... .

پس از اینکه حکم زیادی عمدی سعی و به دنبال آن، حکم زیادی سهوی سعی را بیان کردیم، نوبت به بحث از " نقصان سهوی سعی " می‌رسد که در این رابطه دو قول وجود دارد که قول اوّل از شهرت برخوردار است:

    1. مطلقاً بر مقداری که انجام داده شده است، بناگذاری می‌شود و هر زمان متذکر شد باقیمانده را اتیان می‌کند ( خواه از نصف تجاوز کرده باشد یا نه، خواه موالات باقی باشد یا از بین رفته باشد)، آنچه گفتیم در صورتی است که به محل سکونت برنگشته باشد و گرنه، پس از بازگشت به وطن اگر رجوع، ممکن باشد لازم است برگردد و نقیصه را انجام دهد و در صورت عدم امکان رجوع، نائب می‌گردد.

برای روشن شدن جایگاه این فرع، لازم است به برخی از عبارات فقهاء اشاره‌ای داشته باشیم:

مرحوم محقق ره می‌فرماید: ومن تيقن النقيصة أتى بها[1]

علامه ره می‌فرماید: لو سعى أقل من سبعة أشواط ولو خطوة، وجب عليه الإتيان بها، ولا يحل له ما يحرم على المحرم قبل الإتيان به، فإن رجع إلى بلده، وجب عليه العود مع المكنة وإتمام السعي، لأن الموالاة لا تجب فيه إجماعا.[2]

ایشان در منتهی می‌فرماید: فلو نقص و لو خطوة واحدة، وجب عليه الإتيان بها... و در ادامه عبارت تذکره را تا آخر آمرده و در پایان می‌فرماید: و لا نعلم فيه خلافا.[3]

صاحب جواهر این قول را از شیخ ره در کتابهایش و نیز از ابن حمزه و ابن ادریس و ابن سعید نقل نموده است.(الجواهر 19/440)

    2. قول به تفصیل بین تجاوز از نصف و بناگذاری بر مقداری که انجام داده شده، و عدم تجاوز از نصف و استیناف سعی، این قول به جماعتی از متقدمین مثل مفید ره در مقنعه، و سلّار در مراسم و ابن زهره ره در غنیه نسبت داده شده ولی عبارات بعضی از این بزرگواران از صراحت برخوردار نیست.

مرحوم شیخ مفید ره می‌فرماید: و حكم السعي في النصف و أقل منه و أكثر حكم الطواف سواء.[4]

هر چند اطلاق این عبارت، نقصان سهوی را نیز شامل می‌شود ولی از صراحت برخوردار نیست و محتمل است که مراد ایشان موردی باشد که سعی را برای خواندن نماز و یا رفع حاجت و نظائر آن قطع کرده باشد و چنین مواردی غیر از نقص سهوی است.

مرحوم سلّار در فصل (ذکر النسیان من افعال الحج) می‌فرماید: ومن وجد نفسه عند ظنه نقصان السعي... وحكم من قطع السعي حكم قطع الطواف في اعتبار مجاوزة النصف في البناء، وإن لم يجاوزه استأنف.[5]

ظاهراً فرمایش ایشان نیز همانند فرمایش شیخ مفید ره ناظر به موردی است که سعی به جهت خواندن نماز و نظائر آن قطع شده باشد در حالی که بحث ما، در مورد کسی است که مقداری از سعی را فراموش کرده باشد، مگر اینکه حکم واحدی برای دو موضوع از نظر ایشان ثابت باشد.

سید ابن زهره می‌فرماید: وحكم قطع السعي والسهو فيه والشك حكم ذلك في الطواف[6] .

تفاوتی که این عبارت با عبارت "مراسم" دارد این است که در اینجا عبارت ( والسهو فيه والشك ) بر " حکم قطع السعی " عطف و صریح در ما نحن فیه است.

برای اثبات قول اوّل که قول مشهور است، به روایاتی که برای قطع سعی پس از یک شوط برای انجام نماز و یا قطع سعی پس از سه شوط یا شش شوط برای رفع حاجتی، دلالت می‌کنند، استدلال شده است:

قطع برای مورد اوّل: مثل الحسن بن علی بن فضال

وباسناده عن سعد، عن أحمد بن محمد، عن الحسن بن علي بن فضال قال: سأل محمد بن علي أبا الحسن عليهما السلام فقال له: سعيت شوطا واحدا ثم طلع الفجر فقال: صل ثم عد فأتم سعيك. ورواه الصدوق باسناده عن ابن فضال مثله وأسقط لفظ واحدا.[7]

قطع برای مورد دوّم: خبر یحیی بن عبدالرحمان الأزرق

محمد بن الحسن باسناده عن سعد، عن أحمد بن محمد، عن الحسين بن سعيد عن صفوان وعلي بن النعمان، عن يحيى بن عبد الرحمان الأزرق قال: سألت أبا الحسن عليه السلام عن الرجل يدخل في السعي بين الصفا والمروة فيسعى ثلاثة أشواط أو أربعة ثم يلقاه الصديق له فيدعوه إلى الحاجة أو إلى الطعام، قال: إن أجابه فلا بأس.[8]

اشکالی بر استدلال بر این دو روایت وارد شده است، خروج مورد، از شمول آنها است؛ زیرا در اینجا در مورد نقصان سهوی سعی است، در حالی که مورد این دو حدیث به نقص عمدی سعی برای خواندن نماز و یا بر آوردن حاجت بر میگردد و چنین مواردی را نمی‌توان از موارد نقص سهوی به حساب آورد، مضاف بر اینکه فرمایش امام (علیه السلام) در خبر دوّم که فرموده است " إن أجابه فلا بأس " در جواز قطع سعی ظهور دارد امّا بر جواز بناگذاری بر مقدار انجام داده شده دلالتی ندارد؛ زیرا شاید پس از برگشت استیناف نماید.