درس خارج فقه استاد سید محمد واعظ‌موسوی

موضوع: كتاب الحج/السعي /ادامه روایات در مورد حکم به بطلان سعی

    • صحیحه عبد الرحمان بن الحجاج

که از اصحاب امام صادق (عیله السلام) و وکیل آن حضرت بوده و در زمان امام رضا (علیه السلام) با ولایت آن حضرت از دنیا رفته است و روایاتی در مدح او وارد شده، از جمله اینکه امام کاظم (علیه السلام) در مدح او فرمودند: إنه لثقیل الفؤاد.

محمد بن يعقوب، عن أبي علي الأشعري، عن محمد بن عبد الجبار، عن صفوان بن يحيى، عن عبد الرحمن بن الحجاج، عن أبي إبراهيم عليه السلام في رجل سعى بين الصفا والمروة ثمانية أشواط ما عليه؟ فقال: إن كان خطأ أطرح واحدا واعتد بسبعة.[1]

مراد از لفظ "خطا" در این روایت، همان سهو و نسیان است که به سعیی که انجام داده اعتنا می‌کند و مقدار زائد را طرح می‌نماید.

مفهوم چنین فرمایشی این است که: "لو کانت الزیادة عن علم فلایعتد به" پس چنین سعیی باطل خواهد بود.

محقق خوئی ره در این رابطه به حدیث دیگری نیز استدلال نموده که « صحیحه معاویة بن عمار » است.

وعن علي بن إبراهيم، عن أبيه، عن ابن أبي عمير، عن معاوية بن عمار قال: من طاف بين الصفا والمروة خمسة عشر شوطا طرح ثمانية واعتد بسبعة[2] .

ایشان می‌فرماید: "طرح الثمانیة السابقه یدل علی بطلان السعی بالزیادة".

به نظر می‌رسد که چنین استدلالی مواجه با اشکال است زیرا:

اولاً: این روایات به صورت سهوی بودن انصراف دارد و شامل صورت عمد نمی‌شود.

ثانیاً: این روایت از دلالت بر بطلان هفت شوط اوّل، قاصر است؛ زیرا محتمل است که مراد از هفت شوطی که طرح می‌شود، هشت شوط از اشواط پایانی (پس از اتمام هفت شوط) باشد، یعنی از شوط هفتم به بعد تا پانزدهم به بعد هم طرح شود که نتیجه‌اش اعتنا کردن به هفت شوط اوّل خواهد بود نه اینکه منظور، طرح هشت شوط ابتدائی باشد تا از این روایت، به عنوان دلیل بر بطلان استفاده شود.

به نظر ما این روایت از ما نحن فیه (زیادی عمدی) انصراف دارد و در مورد زیادی سهوی است، لذا دلیل بر حکم در ما نحن فیه نخواهد بود.

بحث از زیادی سهوی سعی

آنچه که از فرمایشات فقهاء استفاده شد، عدم بطلان سعی در صورت زیادی سهوی بود، لذا اختلافی در حکم به صحت در صورت زیادی سهوی وجود ندارد، منتهی چگونگی چاره‌ اندیشی به هنگام التفات به زیادی مورد اختلاف واقع شده و چهار وجه ( استیناف – حکم به صحت، مطلقا – اعتنا به هفت شوط اوّل و کنار گذاشتن مازاد بر آن و افزودن شش شوط دیگر ) که همه‌ی آنها از روایات استفاده می‌شود، وجود دارد؛ زیرا چهار طائفه از روایات در زیادی سهوی سعی وارد شده که تحت چهار عنوان مورد بررسی قرار می‌دهیم.

طائفه اولی: روایاتی که بر لزوم استیناف سعی که حاکی از بطلان آن است، دلالت می‌کنند، مثل: " صحیحه معاویة بن عمار از امام صادق (علیه السلام)"

محمد بن الحسن باسناده عن الحسين بن سعيد، عن فضالة وصفوان بن يحيى، عن معاوية بن عمار، عن أبي عبد الله عليه السلام قال: إن طاف الرجل بين الصفا والمروة تسعة أشواط فليسع على واحد وليطرح ثمانية، وإن طاف بين الصفا والمروة ثمانية أشواط فليطرحها وليستأنف السعي الحديث. وباسناده عن محمد ابن الحسين، عن صفوان مثله.[3]

این روایت بر بطلانِ هفت شوط اوّل مطلقاً دلالت می‌کند؛ زیرا درصورتی که یک شوط بر اشواط طواف افزوده باشد (همانگونه که در شِقّ دوّم از روایات وارد شده است) نمی‌توان شوط زائد را جزئی از سعیِ صحیح قرار دهد، چرا که لازمه‌اش، آغاز نمودن سعی از مروه است به خلاف شق اوّل، روایت که در مورد زیادی دو شوط است که وقتی 8 شوط کنار گذاشته شود شوط نهم از صفا به مروه است و می‌تواند شوط اوّلِ سعی صحیح قرار داده شود، لذا هر چند در هشت شوط، حکم به الغاء همه‌ی اشواط می‌شود ولی در 9 شوط حکم به الغاء همه‌ی اشواط نمی‌شود بلکه یک شوط آخر که رفتن از صفا به مروه است، به عنوان اولین شوط از سعی صحیحی که انجام آن را قصد نموده است، قرار داده می‌شود.

نتیجه: در هر دو شقّ، زیادی سعی موجب بطلان است و به نظر می‌رسد که این حدیث إنصراف به زیادی سهوی دارد؛ زیرا بعید به نظر می‌رسد که مکلف متشرع که مشکلات سفر را تحمل کرده است، چیزی را با علم به عدم تشریعش بر عبارت بیافزاید.