درس خارج فقه استاد سید محمد واعظ‌موسوی

موضوع: كتاب الحج/السعي /روایات دال بر رکنی بودن سعی

در اینجا لازم است به روایاتی که بر رکن بودن سعی دلالت می‌کنند إشاره کنیم که عبارتند از:

    1. روایتی که کلینی ره از طریق معاویة بن عمار از امام صادق (علیه السلام) نقل کرده:

محمد بن يعقوب، عن علي بن إبراهيم، عن أبيه، عن ابن أبي عمير، عن معاوية بن عمار، عن أبي عبد الله عليه السلام في رجل ترك السعي متعمدا، قال: عليه الحج من قابل. محمد بن الحسن بإسناده عن محمد بن يعقوب مثله.[1]

روشن است که مراد از امر به اتیان حج در سال آینده (عليه الحج من قابل) باطل بودن حجی است که انجام داده شده و گرنه نیازی به قضای آن نبود.

ممکن است گفته شود که مستفاد از این حدیث، بطلان حج در صورت ترک عمدی سعی است، ولی بطلان حج در صورت نسیان سعی استفاده نمی‌شود تا از این روایت، رکن بودن سعی استفاده شود، پاسخ این است که:

اولاً: برای لقب لفظ "متعمداً" حجتی قائل نیستیم تا چنین نتیجه‌ای گرفته شود.

ثانیاً: لفظ "عمدی بودن بودن ترک سعی" در سؤال سائل مطرح شده است، نه در پاسخی که از سوی امام (علیه السلام) ارائه شده است؛ فلذا این روایت نسبت به صورت نسیان سعی، ساکت است، همانگونه که در مورد ترک سعی در عمره نیز ساکت است.

    2. صحیحه معاویة بن عمار از امام صادق (علیه السلام) که در تهذیب شیخ ره آورده شده است.

وبإسناده عن يعقوب بن يزيد، عن ابن أبي عمير، عن معاوية بن عمار قال: قال أبو عبد الله عليه السلام: من ترك السعي متعمدا فعليه الحج من قابل.[2]

هر چند در این روایت بر خلاف روایت سابق لفظ "تعمّد" در کلام شخصی امام (علیه السلام) آمده نه در کلام راوی، مستفاد از مفهوم آن، عدم وجوب حج در صورت نسیان سعی در سال بوده و بر صحت حج در صورت نسیان سعی، دلالت می‌کند ولی در عین حال، محتمل است که دو روایت، یکی باشند که به دو صورت نقل شده‌اند؛ زیرا راوی و مرویُّ‌عنه در هر دو یکی است و هر دو را "معاویة بن عمار" از امام صادق (علیه السلام) روایت کرده است.

بنابر چنین احتمالی نمی‌توان این روایت را دلیل بر صحت حج در صورت نسیان سعی قرار داد؛ زیرا چه بسا لفظ "عمد" که در روایت اوّل در کلام سائل وارد شده بود، در روایت دوّم به صورت نقل به معنا در کلام امام (علیه السلام) أخذ شده است.

    3. صحیحه معاویة بن عمار از امام صادق (علیه السلام) که هم شیخ ره در تهذیب و هم کلینی ره در کافی آورده‌اند.

وباسناده عن موسى بن القاسم، عن النخعي أبي الحسين يعني أيوب بن نوح، عن ابن أبي عمير، عن معاوية بن عمار، عن أبي عبد الله عليه السلام (في حديث) أنه قال في رجل ترك السعي متعمدا، قال: لا حج له.[3]

البته در این روایت نیز احتمال اتحاد با 2 روایت سابق و اخذ قید "تعمد" در کلام راوی وجود دارد، لذا از این روایت نیز حکم به صحت حج در صورت نسیان سعی استفاده نمی‌شود.

    4. صحیحه دیگر معاویة بن عمار از امام صادق (علیه السلام)

محمد بن الحسن باسناده عن موسى بن القاسم، عن النخعي أبي الحسين، عن ابن أبي عمير، عن معاوية بن عمار، عن أبي عبد الله عليه السلام قال: قلت له: رجل نسي السعي بين الصفا والمروة، قال: يعيد السعي، قلت: فإنه خرج " فاته ذلك حتى خرج خ ل " قال: يرجع فيعيد السعي، إن هذا ليس كرمي الجمار إن الرمي سنة، والسعي بين الصفا والمروة فريضة الحديث.[4]

در مورد نسیان سعی و استمرار نسیان تا زمانی‌که مکّه را ترک کرده و در مسیر برگشت به وطن خویش است، ظهور دارد، ولی چه بسا با توجه به تعلیلی که در ذیل آن وارد شده (والسعي بين الصفا والمروة فريضة) بر وجوب "عود" حتی پس از رسیدن به وطن نیز دلالت دارد.

البته به کار بستن لفظ "إعاده" در مورد سعیی که انجام داده نشده از باب مجاز است؛ زیرا انجامش لازم بوده و انجام داده نشده است.