درس خارج فقه استاد سید محمد واعظ‌موسوی

موضوع: كتاب الحج/السعي /المسألة الخامسة/فرع اوّل/فرع دوّم

مسألة الخامسة: يجبُ أن يكونُ السعيُ من الطريق المتعارف، فلايجوزُ الانحرافُ الفاحش. نعم يجوز من الطبقةِ الفوقانيّة أو التحتانيّة لو فُرِضَ حدوثها؛ بشرط أن تكون بين الجبلين؛ لا فوقَهما أو تحتَهما. والأحوط اختيار الطريق‌ المتعارف قبل إحداثِ الطبقتين.[1]

در این مسئله دو فرع مطرح شده است:

فرع اوّل: رفت و برگشت بین دو کوه صفا و مروه باید از طریق متعارف باشد تا إمتثال دستور پروردگار صدق کند، که فرموده است: ﴿إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِن شَعَآئِرِ اللّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلاَ جُنَاحَ عَلَيْهِ أَن يَطَّوَّفَ بِهِمَا وَمَن تَطَوَّعَ خَيْرًا فَإِنَّ اللّهَ شَاكِرٌ عَلِيمٌ[2] ﴾ متبادر از انجام سعی بین دو کوه، پیمودن این فاصله به نحو متعارف است، لذا در صورتی‌که این مسیر را به نحو متعارف طی نکند، مثل اینکه در أثناء حرکت، مسیر را منحرف کند و داخل مسجدالحرام شود و مقداری از راه را طی کند و دوباره در مسیر حرکت به مَسعی برگردد و یا از مَسعی به بیرون از آن در میدانی که أخیراً ساخته شده است، خارج شود، و پس از اینکه به زعم خودش مقداری از فاصله را در آن فضا طی کرد به مَسعی برگردد، چنین عملی را سعی نمی‌گویند.

این نوع بین فقهاء مشهور است، لذا مرحوم شهید اوّل ره می‌فرماید: الذهاب بالطريق المعهود، فلو اقتحم المسجد الحرام ثمّ خرج من‌ باب آخر لم يجزئ، و كذا لو سلك سوق الليل، و قد روي أنّ المسعى اختصر.[3]

البته چون صدق عرفی سعی بین دو کوه ملاک است، لذا لازم نیست حرکت بر خط مستقیم هندسی صورت بگیرد و اگر در حال حرکت، کمی به سمت راست یا چپ تمایل کند ولی از مسیرِ شناخته شده‌ای که به‌صورت سالنی بین دو کوه ساخته شده است خارج نشود، لطمه‌ای به سعی وارد نمی‌شود.

آنچه گفتیم بنابر این است که عرض محوطه‌ای که به عنوان مَسعی تَعبیه شده است به اندازه عرض دو کوه صفا و مروه باشد و گرنه اگر معلوم شود که عرض این محوطه کمتر از عرض دو کوه است در خارج از این محوطه نیز می‌توان سعی کرد، کما اینکه اگر معلوم شود که عرض این محوطه بیشتر از عرض دو کوه است، باید در محدوده‌ای سعی انجام داد که از محاذاتِ عرض دو کوه تجاوز نکند تا سعی بین دو کوه صدق کند، مثل اینکه حدّ این محوطه از طرف مسجدالحرام ، همان حدّ مسجد است، بنابراین اگر عرض سالن کمتر باشد، سعی در محدوده‌ای که داخل مسجد نشود، صحیح است.

محتمل است که امام صادق (علیه السلام) نیز در " موثقه معاویة بن عمّار " همین مطلب را إراده فرموده باشد:

محمد بن الحسن باسناده عن موسى بن القاسم، عن إبراهيم بن أبي سماك عن معاوية بن عمار عن أبي عبد الله قال: ثم انحدر ماشيا وعليك السكينة والوقار حتى تأتي المنارة، وهي طرف المسعى، فاسع ملؤ فروجك، وقل: " بسم الله والله أكبر، وصلى الله على محمد وآله " وقل: " اللهم اغفر وارحم واعف عما تعلم إنك أنت الأعز الأكرم " حتى تبلغ المنارة الأخرى، قال: وكان المسعى أوسع مما هو اليوم، ولكن الناس ضيقوه، ثم امش وعليك السكينة والوقار، فاصعد عليها حتى يبدو لك البيت فاصنع عليها كما صنعت على الصفا، ثم طف بينهما سبعة أشواط تبدء بالصفا وتختم بالمروة، ثم قصر الحديث.[4]

البته در زمان ما عرض مَسعی محدود بین دو دیوار است، که با توسعه‌های أخیر چه بسا محتمل است که در سمت راست، کسی‌که از صفا در حال سعی است و یا همان سمت چپ کسی‌که از مروه در حال سعی است توسعه‌ای یافته و از عرض دو کوه تجاوز کرده باشد، هر چند مستفاد از روایات این است که در زمان أئمه (علیهم السلام) بعضی‌ها با ساختن خانه‌هائی در این بخش، موجب تضییق فضای سعی شده و بر اساس مطالعه میدانی حقیر با مراجعه به کُتُب أماکن و مانند آن، نظیر « معجم البلدان (ج13ص411 ماده صفا)» نمی‌توان محدوده مَسعی را به جهت توسعه‌های أخیر و از بین رفتن علامت‌ها، تعیین نمود.

فرع دوّم: ...نعم يجوز من الطبقةِ الفوقانيّة أو التحتانيّة لو فُرِضَ حدوثها؛ بشرط أن تكون بين الجبلين؛ لا فوقَهما أو تحتَهما. والأحوط اختيار الطريق‌ المتعارف قبل إحداثِ الطبقتين.

روشن شد که عمل سعی باید به نحوی انجام بگیرد که در هر شوطی تمام فاصله بین دو کوه صفا و مروه پیموده شود و سعی بین دو کوه صدق کند، ولی اگر طبقه‌ای فوقانی که بالاتر از إرتفاع دو کوه باشد و یا طبقه تحتانی (زیر زمین) که پائین‌تر از صفحه دو کوه است، ساخته شود، حرکت در چنین طبقاتی سعی بین دو کوه نخواهد بود، بلکه سعی " فوق‌الجبلین " یا " تحت‌الجبلین "گفته می‌شود.

آنچه از گفتار أهل خِبره استفاده می‌شود، این است که، طبقه دوّم بالاتر از دو کوه است، برای اینکه إرتفاع طبقه هم‌کف حدود 12 متر است و بر فرض که ضخامت سقف نیز اضافه شود، کف طبقه دوّم إرتفاعش بیش از 12 متر پیدا می‌کند، در حالی که إرتفاع کوه صفا حدود 8متر وإرتفاع کوه مروه حدود 6 متر برآورد شده است، بنابراین سعی کننده در طبقه دوّم در طرف کوه صفا بیش از 4 متر بالاتر از کوه صفا در طرف مروه بیش از 6 متر بالاتر از کوه مروه سعی می‌کند و عرفاً به چنین سعیی، سعی بالاتر از کوه گفته می‌شود نه سعی بین دو کوه، و در نتیجه باید گفت: چنین سعیی صحیح نیست.