درس خارج فقه استاد سید محمد واعظ‌موسوی

موضوع: كتاب الحج/السعي /کیفیت إستدلال به آیه 158 سوره بقره

﴿إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِن شَعَآئِرِ اللّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلاَ جُنَاحَ عَلَيْهِ أَن يَطَّوَّفَ بِهِمَا وَمَن تَطَوَّعَ خَيْرًا فَإِنَّ اللّهَ شَاكِرٌ عَلِيمٌ[1] ﴾

کیفیت إستدلال به آیه شرفه در إستنباط حکم شرعیِ سعی، در حج وعمره:

حضرات معصومین (علیهم السلام) این آیه را با بیان سبب نزولش تفسیر نموده‌اند، بطوری که دو وج در این رابطه نقل شده است:

وجه اوّل: بالاي كوه «صفا» بتي بنام «اساف» و بالاي كوه «مروه» بتي بنام «نائله» نصب گرديده بود، مشركين هر موقعی كه ميان صفا و مروه سعی مي‌كردند آن‌ها را بعنوان تبرك مسح می‌كردند، و لذا مسلمانان از سعی ميان صفا و مروه بواسطه همان بت‌ها خودداری ميیكردند، خداوند در اين مورد اين آيه را نازل و اعلام كرد كه با وجود اين بت‌ها مانعی از سعی بين صفا و مروه وجود ندارد. در اينصورت منظور اين است كه از لحاظ وجود آن بت‌ها مانعی و اشكالي نيست و الّا اصل سعي ميان صفا و مروه معلوم بوده است كه مانعی ندارد.[2]

وجه دوّم: در روايت ديگري كه از حضرت صادق (علیه السلام) نقل شده است مي‌فرمايد: نزول آيه در «عمره قضا» بود و جريان آن به اين شرح است كه رسول اكرم (صلّي اللَّه عليه و آله و سلّم) با مشركين شرط نموده بود كه در حال عمره اصحاب، بت‌ها را از روی صفا و مروه بردارند، ولی عمره يكی از اصحاب به‌واسطه اشتغال ديگري كه پيدا كرد به تأخير افتاد، بطوری كه بت‌ها را مشركين قبل از انجام عمره او بجای خود برگرداندند، در اين حال از آن حضرت پرسيده شد با اينكه آن صحابی هنوز عمره خود را بجا نياورده است بت‌ها را بجاي خود برگردانده‌اند تكليف چيست؟ در جواب، اين آيه نازل گرديد و سعي ميان صفا و مروه را با وجود بتهایی كه روی آن‌ها بود، ترخيص كرد و از آن پس مردم با همان حال سعی مي‌كردند تا هنگامی كه پيغمبر اكرم (صلّي اللَّه عليه و آله و سلم) حجّ بجا آورد و آنها را بپائين افكند[3] .

از آنچه گذشت معلوم می‌شود که: آیه ساکت است و نمی‌توان با استفاده از آن حکم سعی را إستنباط نمود، همان‌گونه که علّامه ره در این رابطه فرمودند: أنّ رفع الجناح لا ينافي الوجوب و لا عدمه، فليس له إشعار بأحدهما؛ إذ هو جنس لهما و الجنس لا دلالة له على النوع[4] .

بنابراین اگر دلیلی مبنی بر وجوب سعی در حج و عمره دلالت نماید، با مفاد این آیه منافاتی نخواهد داشت.

    • عمده‌ترین دلیل بر وجوب سعی بین صفا و مروه در حج و عمره " سیره پیامبر اکرم (صل الله علیه و آله و سلم)" است، همان‌گونه که « مسلم » آن‌را به سند خود از امام صادق (علیه السلام) و ایشان از امام باقر (علیه السلام) و آن‌حضرت از جابر در توصیف حج پیامبر اکرم (صل الله علیه و آله و سلم) آورده و گفته است: حَتَّى إِذَا أَتَيْنَا الْبَيْتَ مَعَهُ، اسْتَلَمَ الرُّكْنَ فَرَمَلَ ثَلَاثًا وَمَشَى أَرْبَعًا، ثُمَّ نَفَذَ إِلَى مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ عَلَيْهِ السَّلَام، فَقَرَأَ: ﴿وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى[5] ﴾ فَجَعَلَ الْمَقَامَ بَيْنَهُ وَبَيْنَ الْبَيْتِ، فَكَانَ أَبِي يَقُولُ وَلَا أَعْلَمُهُ ذَكَرَهُ إِلَّا عَنِ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ -: كَانَ يَقْرَأُ فِي الرَّكْعَتَيْنِ ﴿قُلْ هُوَ اللهُ أَحَدٌ﴾ وَ ﴿قُلْ يَا أَيُّهَا الْكَافِرُونَ﴾، ثُمَّ رَجَعَ إِلَى الرُّكْنِ فَاسْتَلَمَهُ، ثُمَّ خَرَجَ مِنَ الْبَابِ إِلَى الصَّفَا، فَلَمَّا دَنَا مِنَ الصَّفَا قَرَأَ: {﴿إِنَّ الصَّفَا والْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللهِ[6] ﴾} «أَبْدَأُ بِمَا بَدَأَ اللهُ بِهِ» فَبَدَأَ بِالصَّفَا، فَرَقِيَ عَلَيْهِ، حَتَّى رَأَى الْبَيْتَ فَاسْتَقْبَلَ الْقِبْلَةَ، فَوَحَّدَ اللهَ وَكَبَّرَهُ... (الی ان قال:) ... ثُمَّ نَزَلَ إِلَى الْمَرْوَةِ، حَتَّى إِذَا انْصَبَّتْ قَدَمَاهُ فِي بَطْنِ الْوَادِي سَعَى، حَتَّى إِذَا صَعِدَتَا مَشَى، حَتَّى أَتَى الْمَرْوَةَ، فَفَعَلَ عَلَى الْمَرْوَةِ كَمَا فَعَلَ عَلَى الصَّفَا، حَتَّى إِذَا كَانَ آخِرُ طَوَافِهِ عَلَى الْمَرْوَةِ[7] ... .

البتّه می‌دانیم که سیره أعم از وجوب و إستحباب است، ولی از آن‌جا که قصد پیامبر اکرم (صل الله علیه و آله و سلم) در این سفر، آموزش مناسک حج بوده و مکرراً می‌فرمود: " خُذوا عنی مناسککم"، لذا از ظاهر رفتار و عمل آن‌حضرت (صل الله علیه و آله و سلم) استفاده می‌شود که سعی جزئیت دارد.