درس خارج فقه استاد سید محمد واعظ‌موسوی

موضوع: كتاب الحج/صلاة الطواف /المسألة الخامسة

مسألة الخامسة: لو ماتَ وكان عليه صلاةُ الطواف يجبُ على‌ ولدِهِ الأكبر القضاءُ[1] .

آنچه از ظاهر تعبیرات عدّه‌ای از فقهاء استفاده می‌شود این است که: هرگاه فردی پس از انجام طوافِ واجب، نماز طواف را فراموش کرده و بدون اینکه إقدام به خواندن آن نماید از دنیا برود، این نماز نیز همانند سائر نمازهائی‌که بر ذمّه میت است، بر ولیّ (فرزند اکبر) واجب می‌شود.

برای روشن شدن جایگاه بحث در اقوال علماء به برخی از فرمایشات آن‌ها در این زمینه إشاره می‌کنیم:

    • شیخ طوسی ره در این رابطه می فرماید: فإن أدركه الموت، قضى عنه وليه.[2]

    • إبن إدریس ره می فرماید: و من نسي ركعتي الطواف، فأدركه الموت، قبل أن يقضيهما، كان على وليّه القضاء عنه.[3]

    • إبن حمزه ره می فرماید: إن لم يمكنه صلى مكانه، فإن مات قضى عنه وليه.[4]

    • إبن سعید حلّی ره می فرماید: فإن مات قضى عنه وليُّه أو غيره[5]

    • محقق حلّی ره در مورد طوافِ نسائی که نمازش ترک شده، می فرماید: ولو مات قضاهما الولي.[6]

پس از روشن شدن جایگاه این مسئله در فرمایشات فقهاء می‌گوئیم: .وجود چنین فتوائی در بین فقهاء به خاطر وجود دلیل آن است، که عبارت از:

    • صحیحه عمر بن یزید از امام صادق (علیه السلام):

وعنه، عن محمد بن عذافر، عن عمر بن يزيد، عن أبي عبد الله عليه السلام قال: من نسي أن يصلي ركعتي طواف الفريضة حتى خرج من مكة فعليه أن يقضي أو يقضي عنه وليه أو رجل من المسلمين.[7]

ممکن است گفته شود، که مستفاد از حدیث، إکتفاء به یکی از امور سه‌گانه مذکور در روایت است (إقدام خود مکلف، قضا کردن ولیّ، قضا کردن یکی از مسلمین) ولی چون وجوب قضا کردن نماز طواف برای ولیّ پس از مرگ مُولّی‌علیه ثابت نمی‌شود.

در پاسخ چنین گفتاری می‌گوئیم: چون در این صحیحه فراز " أو يقضي عنه وليه " بوسیله حرف عطف « أو » بر فراز " أن يقضي " عطف شده، لذا لازم است این دو فراز دارای یک حکم باشند و چون خواندن نماز به دنبال طواف واجب، مادامی‌که مکلّف در قید حیات است بر او واجب است، پس باید پس از مرگ نیز بر ولیّ او واجب باشد تا وحدت سیاق حفظ شود.

از سوئی در جای خود در علم اصول ثابت شده که جمله خبریه‌ای که در مقام إنشاء وارد شود در إفاده وجوب از جمله إنشائیه قوی‌تر است، و گویا متکلم راضی به ترک مضمون جمله خبریه نیست، لذا در صورتی که پدری در مقام دستور به نماز به جای جمله إنشائیه « صَلِّ یا وَلَدی » از جمله خبریه « ولدی یُصَلی » استفاده کند، وجوب خواندن نماز را بهتر إبلاغ کرده است.

علاوه بر آنچه گفتیم، ادلّه عامه‌ای وجود دارد که بر وجوب قضای واجبات فوت شده از میت دلالت می‌کند، بدون اینکه بین واجبات و یا بین نمازهای واجب تفاوتی قائل شوند، که در این زمینه رجوه به " صحیحه حغض بن البختری از امام صادق علیه السلام " به روشن شدن مطلب کمک می‌کند:

    • صحیحه حغض بن البختری از امام صادق علیه السلام

وعن علي بن إبراهيم، عن أبيه، وعن محمد بن إسماعيل، عن الفضل بن شاذان جميعا عن ابن أبي عمير، عن حفص بن البختري، عن أبي عبد الله عليه السلام في الرجل يموت وعليه صلاة أو صيام، قال: يقضى عنه أولى الناس بميراثه، قلت: فإن كان أولى الناس به امرأة؟ فقال: لا إلا الرجال.[8]