درس خارج فقه استاد سید محمد واعظ‌موسوی

موضوع: كتاب الحج/صلاة الطواف /طائفه دوّم روایتِ قول دوّم از فرع سومِ مسئله چهارم

طائفه دوّم: روایاتی که ملاک رجوع به نزد مقام و عدم رجوع به آن‌را، مشقّت داشتن یا نداشتنِ رجوع قرار داده‌اند:

    1. صحیحه ابی بصیرالمرادی از امام صادق (علیه السلام)

وعنه، عن الحسن بن محبوب، عن علي بن رئاب، عن أبي بصير، يعنى المرادي قال: سألت أبا عبد الله عليه السلام عن رجل نسي أن يصلي ركعتي طواف الفريضة خلف المقام، وقد قال الله تعالى: " واتخذوا من مقام إبراهيم مصلى " حتى ارتحل قال: إن كان ارتحل فإني لا أشق عليه، ولا آمره أن يرجع ولكن يصلي حيث يذكر.[1]

این روایت را می‌توان به عنوان ناظر بر روایات طائفه اوّل به‌حساب آورد که آن‌ها را تفسیر می‌کند، تا روشن شود که عدم رجوع مرتحل بخاطر موضوعیت داشتنِ " ارتحال " نیست، تا در صورت عدم مشقّت رجوع نیز حکم به عدم وجوب رجوع به مقام شود، بلکه با توجّه به اینکه، رجوع پس از إرتحال، دائماً یا غالباً همراه با مشقّت است، چنین حکمی صادر شده، پس معلوم می‌شود که ملاک رجوع یا عدم رجوع به نزد مقام، حرجی بودن یا نبودن است، بطوری که در صورت اوّل، همان‌جا که متذکّر شده، نماز طواف را می‌خواند ولی در صورت دوّم (حرجی نبودن رجوع) لازم است به نزد مقام برگشته و نماز طواف را در آنجا بخواند.

    2. صحیحه عمر بن یزید از امام صادق (علیه السلام)

محمد بن علي بن الحسين بإسناده عن عمر بن يزيد، عن أبي عبد الله عليه السلام فيمن نسي ركعتي الطواف حتى ارتحل من مكة، قال: إن كان قد مضى قليلا فليرجع فليصلهما أو يأمر بعض الناس فليصلهما عنه.[2]

اگر " ارتحال " موضوعیت داشت، امام (علیه السلام) أمر به رجوع نمی‌فرمود و حال آن‌که فرموده است « إن كان قد مضى قليلاً فليرجع ».

با توجّه به آنچه که گذشت معلوم می‌شود که دو طائفه اوّل از روایات ( روایاتی که بین مرتحل و غیر مرتحل تفصیل دادند – روایاتی که ملاک لزوم رجوع یا عدم رجوع به مقام ابراهیم علیه السلام را وجود یا عدم وجود مشقّت قرار داده‌اند ) منافاتی باهم ندارند و در صدد بیان یک مطلبند.

همان‌گونه که مشهور فقهاء نیز در صورت عدمِ وجود مشقّت، حکم بر وجوبِ رجوع داده‌اند، فلذا صاحب حدائق نیز با تصریح به مشهور بودن این حکم، فرموده: قد صرح جملة من الأصحاب (رضوان الله تعالى عليهم) بأنه لو نسي ركعتي الطواف وجب عليه الرجوع، إلا ان يشق عليه فيقضيهما حيث ذكر. [3]

إشکال: اگر ملاک وجوب یا عدم وجوبِ رجوع به مقام، مشقّت باشد، پس چرا امام (علیه السلام) در "خبر إبن مُسکان"، با وجود تجاور از میقات، أمر به رجوع به مقام ابراهیم (علیه السلام) فرموده است؟

قال ابن مسكان: (وفي حديث آخر) إن كان جاوز ميقات أهل أرضه فليرجع وليصليهما فان الله تعالى يقول: " واتخذوا من مقام إبراهيم مصلى ". أقول: هذا محمول على التعمد أو على الاستحباب.[4]

جواب: چنین امر به رجوعی با وجود تجاوز از میقات را بر موردی حمل می‌کنیم، که میقات از میقات‌هائی مانند: " قَرنُ المنازل " یا " جعرانه " بوده که فاصله چندانی نداشته و رجوع به مقام ابراهیم (علیه السلام) با مشقّت همراه نبوده، شاهد بر چنین حملی، فرمایش امام صادق (علیه السلام) در " صحیحه عمر بن یزید " ( حدیث 3 باب ) است که ظاهراً در مقام تفصیل بین کسی که متمکن از رجوع است و کسی که متمکن از رجوع نیست برآمده و کسی که مقداری از مکّه فاصله نگرفته، در صورت تمکّن از رجوع، لازم است برگردد و اگر متمکن از رجوع نیست برای نماز نزد مقام، نائب می‌گیرد.