درس خارج فقه استاد سید محمد واعظ‌موسوی
1400/08/03
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: كتاب الحج/صلاة الطواف /حکم نماز طواف از ناحیه مقتضای قواعد و مستفاد از نصوص
پس از آشنائی اجمالی با نظرات برخی از فقهاء در مورد مکان نماز طواف در حال إزدحام، بحث را در حکم این نماز از دو ناحیه « مقتضای قواعد و مستفاد از نصوص وارده » پی می‌گیریم.
در مورد مقتضای قواعد نسبت به نماز طواف در حال إزدحام، دو احتمال وجود دارد:
1. به جهت إزدحام چون إتیان نماز در پیرامون مقام ممکن نیست، پس وجوب نماز طواف به جهت تعذر شرط ساقط می‌شود.
2. وجود إزدحام طواف کنندگان نمی‌تواند موجب سقوط وجوب نماز شود، بلکه وصف « عند المقام یا خلف المقام بودن » ساقط می‌شود.
امّا در رابطه با بحث از حیث اوّل: ظاهر این است که اعتبار "عندیتِ مکان" و "وجوب نماز طواف" از باب تعداد مطلوبند، نه وحدت مطلوب؛ زیرا اتّفاق نظر علمای شیعه بلکه همه مسلمین این است که نماز قابل سقوط نیست.
در مسئله بعد متعرض خواهیم شد که نمار طواف حتّی در صورت جهل و نسیان نیز ساقط نمی‌شود، بطوری‌که اگر بعد از پایان اعمال و خروج از مکّه و حتّی پس از وجوب رجوع به بَلَد متذکّر شود و یا علم پیدا کند، باز هم لازم است نماز طواف را به جا آورد، و لازمه عدم سقوط نماز طواف در این دو صورت این است که، در صورت ازدحام به طریق اولی ساقط نشود.
امّا در رابطه با بحث از حیث دوّم: اینکه به حرف إزدحام، وصف "عندیت" به نحو مطلق ساقط شود، صحیح نیست، بلکه لازم است به اندازه‌ای که مُوالاة از بین نرود، انتظار بکشد و اگر چنانچه با وجود صبر نیز متمکن از خواندن نماز در نزد مقام ابراهیم (علیه السلام) نشد، لازم است نماز در هر نقطه‌ای که نزد مقام به حساب می‌آید، مشروط به اینکه مقدّم بر مقام نشود، إتیان کند، بدون اینکه بین خلف و دو طرف مقام تفاوتی داشته باشد، بلکه آنچه موضوعیت دارد، مراعات وصف "عند المقام" به نحو « الأقربُ فی الأقرب » است، همین کلمه را می‌توان از خبری که به دو طریق از « حسین بن عثمان » که یکی از آن‌ها قابل اعتماد و دیگری غیر قابل اعتماد است، استفاده نمود.
طریق اوّل: محمد بن الحسن باسناده عن سعد بن عبد الله، عن موسى بن الحسن والحسن ابن علي، عن أحمد بن هلال، عن أمية بن علي، عن الحسين بن عثمان قال: رأيت أبا الحسن عليه السلام يصلي ركعتي الفريضة بحيال المقام قريبا من الظلال لكثرة الناس.[1]
طریق دوّم: محمد بن يعقوب، عن علي بن إبراهيم، عن أبيه، عن ابن أبي عمير، عن الحسين بن عثمان قال رأيت أبا الحسن موسى عليه السلام يصلي ركعتي طواف الفريضة بحيال المقام قريبا من ظلال المسجد.[2]
این روایت را کلینی ره به سند صحیح و شیخ ره به سند ضعیفی که « احمد بن هلال و اُمیة بن علی » که مجهولند و در این سند قرار گرفته‌اند، ذکر کرده‌اند.
این دو حدیث دارای یک تعبیرند و فقط در حدیث تهذیب به « سبب » که همانا "کثرت مردم " است تصریح شده، به خلاف حدیث کافی، و حدیث مذکور در تهذیب، با اینکه دارای ضعف سند است، ولی با توجّه به وحدت متنِ دو حدیث، معلوم می‌شود که این راوی صادق بوده و بعید است از ناحیه خودش چیزی را به متن افزوده باشد و از اینجا معلوم می‌شود که فاصله گرفتن امام (علیه السلام) از مقام ابراهیم (علیه السلام) به خاطر ازدحام مردم بوده و امّا اینکه در عین انتخاب نزدیک سایه مسجد، ناحیه مقام را نیز مورد توجّه قرار داده و درآن بخش از مسجدالحرام نماز طواف را به‌جا آورده نشان‌گر این است که این نقطه در آن وقت، از سائر مکان‌ها به مقام ابراهیم (علیه السلام) نزدیک‌تر بوده است.
