درس خارج فقه استاد سید محمد واعظ‌موسوی

موضوع: كتاب الحج/صلاة الطواف /توضیح در مورد مقام/حکم نماز طواف در حال ازدحام

حاصل آنچه گفتیم این است که: چون در عصر معصومین (علیهم السلام) معروف بود که مقام ابراهیم (علیه السلام) چسبیده به کعبه بوده سبب می‌شود که برخی توهّم کنند که اتیان نماز بین بیت و مکان فعلی مقام ابراهیم (علیه السلام)، جائز است؛ فلذا حضرات معصومین (علیهم السلام) برای ردّ چنین توهّمی تأکید می‌کردند که نماز طواف در خَلف مقام خوانده شود. بنابراین موضوع این است که نماز در نزد مقام

ابراهیم (علیه السلام) یعنی اطراف آن (خواه در پشت سر و یا یکی از طرفین ) بجا آورده شود.

لازم به ذکر است که روایات نیز مانند آیات قرآن، دارای شأن نزول هستند، که با مراجعه به آن از وجوه روایات رفع إبهام میشود.

با این حساب می توان گفت: مراد از تأکید بر اتیان نماز در پشت مقام ابراهیم (علیه السلام) بخاطر موضوعیت داشتن خلف در مقام یمین و یسار نیست، بلکه برای نفی تقدّم بر مقام است، فلذا أئمه (علیهم السلام) دستور داده‌اند که مقام در پیش روی نمازگزار قرار گیرد، یعنی بر آن مقدم نشود.

نتیجه: آنچه از روایات استفاده می‌شود این است که، بودن نماز طواف، « عند المقام » موضوعیت دارد، مشروط به اینکه بر مقام ابراهیم (علیه السلام) مقدم نشود، بدون اینکه بین خلف و یقین و یسار مقام، تفاوتی وجود داشته باشد، لذا وجهی برای احتیاطِ وجوبیِ خواندن نماز طواف در پشت مقام وجود ندارد، هر چند ممکن است با توجّه به طائفه اولی از روایات، می‌توان قائل به إحتیاط استحبابی شد.

حکم نماز طواف در حال ازدحام:

پس از روشن شدن این مطلب که، نماز طواف در نزد مقام ابراهیم (علیه السلام) بدون تقدّم بر آن اتیان شود، این حکم به حال اختیار و عدم إزدحام طواف کنندگان، تعلّق دارد، امّا گاهی اتّفاق می‌اُفتد که تعداد طواف کنندگان به قدری زیاد است که اطراف مقام و خلف آن مملوّ از طواف کنندگان است و نمازگزاران شیعه در همان حوالی مشغول نماز و در حال قیام یا رکوع یا سجودند. و روشن است که در چنین حالتی بین طواف کنندگان و نمازگزاران درگیری اتّفاق افتاده و منجر به جدائی می‌شود که در حج، ممنوع است.

و با توجّه به اینکه چنین مسأله‌ای از مسائل جدیدُالإبتلاء نبوده و سابقه تاریخی دارد، از موارد اختلافی مطرح شده در کُتب فقهاست، لذا شایسته است نظرات برخی از فقهاء را مورد إشاره قرار دهیم:

محقق حلّی ره نمازگزار را در این حال بین خواندن نماز در پشت مقام یا یکی از دو جانب، مخیّر دانسته و می‌فرماید: فإن منعه زَحامٌ، صلّى وراءَه، أو إلى أحد جانبيه.[1]

صاحب ریاض ره در چنین صورتی در صورت إمکان قائل به تقدّم خلف مقام بر جانب مقام شده و می‌فرماید: تقدم الخلف على الجانب مع الامكان، كما هو الأحوط[2] .

فاضل اصفهانی ره قائل به مراعات، « الأقربُ فی الأقرب » شده و فرموده است: وعلى الجملة يجب تحرى القرب منه ما أمكن فإذا تعذر لزحام جاز البعد بقدر الضرورة[3] .