درس خارج فقه استاد سید محمد واعظ‌موسوی

موضوع: كتاب الحج/صلاة الطواف /واکاوی مضمون آیه 125 سوره بقره

واکاوی مضمون آیه ﴿وَاتَّخِذُواْ مِن مَّقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى[1] ﴾: برای روشن شدن معنای موارد از آیه توجه کرد که بین خطاب ( وَاتَّخِذُواْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى و وَاتَّخِذُواْ مِن مَّقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى ) تفاوت وجود دارد؛ زیرا حفظ ظاهر خطاب اوّل، مواجه با اشکال است، چرا که خوتندن نماز در مقام ،که به یک سنگ محدود است ممکن نیست، امّا در خطاب دوّم (آیه) برای حرف جرّ (مِن) احتمالاتی ذکر شده:

    1. تبعیض

    2. به معنای فی

    3. برای ابتداء

    4. به معنای عند

برای روشن‌تر شدن مطلب، لازم است به بعضی از آیاتی که این نوع ترکیب در آنها وارد شده مراجعه کنیم:

﴿وَأَوْحَى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِي مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتًا...[2] ﴾ ، ﴿...تَتَّخِذُونَ مِن سُهُولِهَا قُصُورًا...[3] ﴾ ، ﴿... لَأَتَّخِذَنَّ مِنْ عِبَادِكَ نَصِيبًا مَّفْرُوضًا[4] ﴾ ، ﴿...وَلاَ تَتَّخِذُواْ مِنْهُمْ وَلِيًّا [5] ﴾ ، ﴿...تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَكَرًا وَرِزْقًا حَسَنًا...[6] ﴾.

ملاحظه می‌شود که در آیات، جزئی از چیزی که از عمومیت برخوردار است برای غرضی (خواه مکان: مثل دو آیه اول، خواه غیر مکان) اخذ شده است، مثل اینکه زنبور عسل جزئی از کوه را به عنوان بیت اخذ می‌کند و یا گروهی که بعد از قوم عاد به حاکمیت رسیدند بخشی از دشتهای روی زمین را به عنوان کاخهائی گرفتند و یا شیطان از بخشی از بندگان الهی نصیبی برای خود اخذ می‌کند.

با روشن شدن ظاهر این ترکیب‌ها می‌گوئیم: آیه ما نحن فیه نیز از همین باب است و مراد از لفظ " مقام " همان حول و هوش است، یعنی اطراف مقام به اسم مقام نامیده شده است؛ زیرا این سنگ از چنان گستردگی برخوردار نیست که قسمتی از آن به عنوان مصلّی اخذ شود، بنابراین مراد این است که طواف کننده، جزئی از این مقام مجازی را به عنوان مصلّی اخذ نموده و درآن نماز می‌خواند و از اطلاق موجود در آیه همه اطراف (خلف، یمین و یسار) استفاده می‌شود و اختصاص به خلف ندارد؛ زیرا همانگونه که گفتیم مکان وسیع در نزدیکی مقام از لفظ " مقام " اراده شده است، و همین باعث شده که این مجموعه، « مقام » گفته شود، پس معلوم می‌شود: نماز در نزد مقام ابراهیم منظور نظر است.

نتیجه تحقیق پیرامون معنای مقام: معلوم شد که مراد از این لفظ، اطراف و نزدیکی‌های مقام است و «مِن» جارّه نیز به معنای تبعیض است نه به معنای دیگر، پس لارم است در معنای مقام تصرف شده و چنین معنائی قصد شود؛ زیرا تصرف در جارّ (مِن) و لحاظ نمودن آن به معنای «فی» و یا به معنای «عند» وجهی ندارد، برای اینکه به صرف جواز استعمال لفظ «مِن» به جای آن دو لفظ «فی و عند» مجوّز در نظر گرفتن چنین تفسیری برای این آیه نیست؛ چرا که مادّه «اُخِذَ» با این دو لفظ «فی و عند» متعدی نمی‌شود و بر فرض صحت چنین استعمالی، این اشکال، شاذّ بوده و نمی‌توان قرآن را بر آن حمل نمود.

وقتی معنای مراد از آیه روشن شد می‌گوئیم: اگر معنای وسیع‌تر یا ضیق‌تر از آیه مدلول روایات باشد بدان اخذ می‌شود وگرنه از مفاد آیه تبعیت می‌شود و به زودی روشن خواهد شد که مستفاد از روایات، کفایت خواندن نماز طواف در نزد مقام ابراهیم (خلف، یمین یا یسار) است.