اصل يكصد و چهل و نهم

تمدن اسلامى  مرهون تلاشهاى بى وقفه امت اسلامى است. آنان با داشتن مليتهاى گوناگون در سايه ايمان وعقيده، در اسلام وخدمت به آن ذوب شدند و همه تلاش خود را در مسير پيشبرد اهداف عالى اسلام بكار گرفتند، و در نتيجه  تمدنى را پايه گذارى كردند كه هم اكنون جامعه بشرى مرهون آن تمدن درخشان است.

در اين ميان، شيعه در برافراشتن بناى شكوهمند تمدن اسلامى نقش مؤثرى داشته است، كافى است در اين جا كتابهاى مربوط به علوم و تمدن اسلامى را ورق بزنيم كه همه جا نام دانشمندان شيعه مى درخشد.

در ادبيات و علوم ادبى، كافى است كه پايه گذار آن امير مؤمنان على(عليه السلام)بوده وادامه دهنده راه او شاگردش ابوالأسود دوئلى، وپس از آن شخصيت هاى شيعى كه غالباً در عراق مى زيستند،مانند: مازنى (متوفاى/248)، ابن سكيت (متوفاى /244) ابو اسحاق نحوى (از ياران امام كاظم (عليه السلام) ، خليل بن احمد فراهى مؤلف كتاب «العين» (متوفاى /170)، ابن دريد مؤلف «الجمهرة» (متوفاى /321) وصاحب بن عبّاد، مؤلف كتاب «المحيط»(متوفاى/386) ،آنان و صدها اديب شيعى كه هر يك در عصر خود استوانه لغت و نحو وصرف و يا شعر  و عروض بودند.

در علم تفسير، اوّلين مفسر پس از رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) امير مؤمنان (عليه السلام)وائمه اهل بيت (عليهم السلام) و پس از آنان عبد اللّه بن عباس (متوفاى /68) و ديگر شاگردان آنان بوده اند. و در طول چهارده قرن، صدها تفسير بر قرآن به صورت هاى مختلف نوشته اند و ما سير تاريخى تفسير نگارى شيعه را در مقدمه«تبيان» شيخ طوسى به تفصيل نگاشته ايم.

در علم حديث، شيعه بر ديگر فرق اسلامى تقدم داشته وسنت رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم)را، روزى كه نوشتن حديث در عصر خلفا ممنوع بود، با نوشتن ومذاكره، حفظ كردند. در اين باره مى توان از «عبد اللّه بن ابى رافع»، «ربيعة بن سميع» و «على بن أبى رافع» از ياران امام على (عليه السلام)  وسپس شخصيتهايى از شاگردان امام سجاد وحضرت صادق و باقر (عليهم السلام)ياد كرد.

رُشد حديث در عصر حضرت صادق (عليه السلام)  به جايى رسيد كه حسن بن  على الوشّاء مى گويد: و من در مسجد كوفه نهصد محدّث را ديدم كه همگان مى گفتند: حدثني جعفر بن محمد(عليهما السلام) .[1]

در قلمرو فقه، در مكتب پيشوايان اهل بيت (عليهم السلام)مجتهدان برجسته اى تربيت شده اند مانند: ابان بن تغلب (متوفاى /141)، زرارة بن اعين(متوفاى /150) ، محمد بن مسلم (متوفاى /150) ، صفوان بن يحيى بجلى مؤلف سى كتاب (متوفاى/210هـ) وصدها مجتهد توانا و محقّق مانند شيخ مفيد، وسيد مرتضى و شيخ طوسى و ابن ادريس ومحقّق حلّى و علامه حلّى كه آثار گرانبهايى از خود به يادگار نهاده اند.

شيعه نه تنها در اين علوم تلاشگر وخدمتگزار بوده، بلكه در ديگر علوم مانند تاريخ و مغازى، رجال و درايه، شعر و ادب نيز خدمات شايانى را به جهان اسلام عرضه كرده است كه ذكر نام واسامى آنان در اين مختصر نمى گنجد.

آنچه گفته شد مربوط به علوم نقلى است ، ولى در علوم عقلى مانند كلام وفلسفه بر تمام مذاهب، تقدم داشته اند، زيرا شيعه  بيش از تمام فرقه هاى اسلامى  به عقل بها داده است. و با الهام از گفتارهاى امير مؤمنان و فرزندان معصوم او(عليهم السلام) در تبيين عقايد اسلامى بيش از حد كوشش كرده، ومتكلمان عاليقدر و فلاسفه  بزرگ به جهان اسلام تحويل داده است، و كلام شيعى يكى از پربارترين مكاتب كلام اسلامى است كه علاوه بر كتاب و سنت از عقل وخرد به نحو شايسته بهره مى گيرد.

يكى ازپايه هاى تمدن علمى، شناخت عالم طبيعت و قوانين آن است، و در عصر حضرت صادق (عليه السلام)  شاگرد نامدار او جابر بن حيان در علوم طبيعى به پايه اى رسيد كه او را امروز پدر علم شيمى مى نامند.

و در تدوين علوم جغرافيا، احمد بن ابى يعقوب، معروف به يعقوبى (متوفاى /290) نخستين جغرافى دانى است كه كشور پهناور اسلامى را زير پا نهاد وكتابى به نام «البلدان» نگاشت.

اين تلاش همه جانبه توسط دانشمندان شيعه از قرن نخست هجرى تا به امروز ادامه داشته و در اين راه حوزه ها و مدارس و دانشگاههاى فراوانى تأسيس كرده اند كه پيوسته در راه علم و دانش خدمتگزار بشريت بوده است. آنچه گفته شد اشاره اى گذرا به نقش شيعه در علم و تمدن اسلامى   بود، براى آگاهى بيشتر به كتابهاى مربوط به اين موضوع رجوع فرماييد.[2]

[1] . نجاشى، شماره79.

[2] . فهرست ابن نديم، رجال نجاشى، فهرست شيخ طوسى، تأسيس الشيعة، الذريعة إلى تصانيف الشيعة، أعيان الشيعة، وجلد ششم از بحوث فى الملل والنحل و كتب ديگر.