اصل يكصد وچهل و سوم

شيعه معتقد است كه در حال نماز بايد بر زمين يا آنچه كه از آن مى رويد (مشروط به آنكه خوردنى يا پوشيدنى نباشد) سجده كرد؛ و سجده بر غير اين دو در حال اختيار صحيح نيست. در حديثى كه از پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) روايت شده و اهل سنت نيز آن را نقل كرده اند، به اين مطلب تصريح شده است:«وَ جُعِلَتْ لِيَ الأَرضُ مَسْجِداً وَ طَهُوراً»[1]. كلمه «طهور» كه ناظر به تيمم است، نشان مى دهد كه مقصود از «ارض» زمين طبيعى است كه از سنگ و خاك و مانند آن دو تشكيل مى شود.

امام صادق (عليه السلام) نيز مى فرمايد:«اَلسُّجُودُ لا يَجُوزُ إِلاّعَلى الأَرْض أَوْ عَلى ما أَنْبَتَتِ الأَرضُ إِلاّما أُكِلَ أو لُبِسَ».[2]

سيره مسلمانان در عصر رسول گرامى سجده بر زمين مسجد بود كه از سنگريزه ها مفروش شده بود. آنان هنگام گرمى هوا كه سجده بر سنگهاى داغ مشكل بود، سنگريزه ها را به دست مى گرفتند تا خنك شود و به هنگام نماز بر آن سجده كنند. جابر بن عبد اللّه انصارى مى گويد: من نماز ظهر را با پيامبر مى گزاردم؛ مشتى از سنگريزه در دست گرفته و آنها را دست به دست مى كردم تا خنك شود و به هنگام نماز بر آن سجده كنم.[3]

پيامبر به يكى از صحابه، كه از خاكمال شدن پيشانى دورى جسته بود، دستور داد وگفت: «ترّب وجهك»: صورت خود را خاكمال كن.[4] همچنين اگر احياناً برخى از افراد برگوشه عمامه خود سجده مى كردند، پيامبر آن را از زير پيشانى آنها مى كشيد.[5]

اين احاديث، همگى گواه آن است كه در عصر رسول گرامى (صلى الله عليه وآله وسلم)، وظيفه مسلمانان ابتدا سجده بر سنگ و خاك بوده و آنان هرگز بر فرش و لباس و گوشه عمامه سجده نمى كردند. ولى بعدها وحى الهى به پيامبر ابلاغ كرد كه بر حصير و بوريا نيز مى توان سجده كرد، و روايات بسيارى از سجده پيامبر بر حصير و بوريا حكايت مى كند.[6]

البته در مواقع عذر، گاه برخى از صحابه بر لباس خود سجده مى كردند، چنانكه انس بن مالك مى گويد: ما با پيامبر نماز مى خوانديم. هرگاه يكى از ما از گذاردن پيشانى بر زمين معذور بود بر گوشه عمامه يا لباس خود سجده مى كرد.[7]

بر اين اساس، شيعه اماميه پيوسته بدين اصل مقيّد بوده و صرفاً بر زمين و يا روييدنيهاى غير مأكول و غير ملبوس آن، مانند حصير و بوريا، سجده مى كند؛ واگر اصرار دارد كه حتى الإمكان بر خاك و سنگ يا حصير و مانند آن سجده كند به پاس اين ادله است. وانگهى بهتر اين است كه مساجد در بلاد اسلامى به گونه اى باشد كه پيروان همه مذاهب بتوانند به وظايف خود عمل نمايند.

در پايان از ذكر نكته اى ناگزيريم، و آن اينكه سنگ و خاك «مسجودٌ عليه»است و نه «مسجودٌ له»(بر آن سجده مى شود؛ به آن سجده نمى شود). گاه به غلط تصور مى شود كه شيعه براى سنگ سجده مى كند! در حاليكه او، بسان همه مسلمانان، تنها براى خدا سجده كرده و به عنوان اظهار خضوع و تذلّل در پيشگاه الهى، پيشانى به خاك مى سايد و در دل مى گويد: «أين التّراب و ربّ الأرباب».

[1]. صحيح بخارى:1/91، كتاب تيمم، حديث 2.

[2] . وسائل، ج3، باب 1، از ابواب «ما يسجد عليه» حديث يكم، ص591.

[3] . مسند احمد:3/327، حديث جابر، سنن بيهقى:1/439.

[4] . كنز العمال:7/465، شماره حديث 19810.

[5] . سنن بيهقى:2/105.

[6] . مسند احمد:6/179، 309، 331، 377؛ و2/ 192ـ 198.

[7] . صحيح بخارى:1/101؛ صحيح مسلم:1/109.