اصل يكصد و چهل و دوم

همگى مى دانيم كه وضو يكى از مقدمات نماز است. در سوره مباركه مائده مى خوانيم: (يا أَيُّهَا الّذينَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيديَكُمْ إِلَى المَرافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُؤوسِكُمْْ وَ أَرْجُلَكُمْ إِلَى الكَعْبَيْنِ) (مائده/6):اى افراد با ايمان هرگاه براى نماز بپا خاستيد صورت و دستهاى خود را تا آرنج بشوييد و سرو پاها را تاكعبين مسح كنيد.

در جمله نخست ( فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيديَكُمْ إِلَى المَرافِق) لفظ «أيدى» به كار رفته كه جمع «يد» است و از آنجا كه اوّلاً كلمه يد در زبان عربى استعمالات مختلفى داشته و گاه صرفاً به انگشتان دست، گاه به انگشتان تا مچ، گاه به انگشتان تا آرنج، و بالأخره گاه به كلّ دست از سر انگشتان تا كتف اطلاق مى شود، و ثانياً مقدار واجب شستن دست در وضو فاصله ميان مرفق تا سر انگشتان  است، لذا قرآن لفظ (إِلَى المَرافِق) را به كار برده تا مقدار واجب را بيان نمايد. بنابراين، كلمه «إلى» در (إِلَى المَرافِق) بيانگر مقدار «مغسولٌ به» است، نه «كيفيت» غَسل و شستوى دست (كه مثلاً از بالا به پايين صورت گيرد يا از پايين به بالا)، بلكه كيفيت شستشو مربوط به عرف وعادت مردم است كه معمولاً هنگام نظافت از بالا به پايين مى شويند. فى المثل اگر پزشك دستور دهد پاى بيمار را تا زانو بشوييد،پاى وى را از بالا به پايين مى شويند، نه بالعكس. ازينروى شيعه اماميه معتقد است كه در هنگام وضو صورت و دستها را بايستى از بالا به پايين شست و خلاف آن را صحيح نمى داند.

مطلب ديگر، مسئله مسح پاها در وضوست. فقه شيعه مى گويد بايد پاها را، مسح كرد، نه غَسل؛ و دليل وى نيز به صورت موجز اين است كه ظاهر آيه ششم سوره مائده حاكى از آن است كه انسان نمازگزار به هنگام وضو دو وظيفه دارد: يكى شستن (در مورد صورت و دست) و ديگرى مسح( در مورد سر و پاها). اين مطلب از تقارن و مقايسه دو جمله زير روشن مى شود:

1. ( فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيديَكُمْ إِلَى المَرافِق)؛

2.(وَ امْسَحُوا بِرُؤوسِكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ إِلَى الكَعْبَيْنِ)

چنانچه ما اين دو جمله را به فرد عرب زبانى كه ذهن او مسبوق به مشرب فقهى خاصى نباشد ارائه كنيم، بى ترديد خواهد گفت كه طبق اين آيه وظيفه ما نسبت به صورت و دست، شستن؛ و نسبت به سر و پاها، مسح است.

در خور ذكر است كه نه تنها ائمه اهل بيت در هنگام وضو بر پاها مسح مى كشيدند، بلكه گروهى از صحابه و تابعين نيز بر اين رأى بودند، ولى بعدها  به عللى نزد عدّه اى از مسلمانان سنّت مَسح تبديل به غَسل گرديد كه مشروح آن در كتب فقهى آمده است.

ضمناً در اين قسمت (مسح كردن پاها) فرقى ميان قرائت جرّ و قرائت نصب وجود ندارد و برمبناى هر دو قرائت، كلمه (أرجلكم)عطف بر كلمه (رؤوسكم)است؛ با اين تفاوت كه اگر بر ظاهر آن عطف شود مجرور، و اگر بر محلّ آن عطف شود منصوب خواهد بود.

روايات متواتر از ائمه اهل بيت حاكى است كه وضو از دو چيز تشكيليافته است: غَسْلَتان و مَسْحَتان؛ و امام باقر (عليه السلام) در حديثى ضمن توضيح وضوى رسول خدا نقل مى كند كه آن حضرت بر پاهاى خود مسح كشيد.

از نظر قواعد ادبى، لفظ ( أرجلكم)بايد عطف بر كلمه (رؤوسكم) باشد كه نتيجه آن همان مسح پاهاست، و نمى توان آن را بر جمله پيشين(وأيديكم) عطف كرد كه نتيجه آن شستن پاها مى باشد. زيرا لازمه اين امر آن است كه ميان معطوف (وَ أرجلكم) و معطوفٌ عليه (وأيديكم)جمله معترضه (فامسحوا برؤوسكم) قرار گيرد، كه از نظر قواعد عربى صحيح نيست و مايه اشتباه در مقصود مى باشد.