درس خارج فقه استاد سید مهدی نقیبی

موضوع: امر به معروف و نهی از منکر/ روایات/ بررسی روایات

متن جواهر: و قال أمير المؤمنين عليه السلام[1] : «من ترك إنكار المنكر بقلبه و يده و لسانه فهو ميت بين الأحياء»‌

امام علی (ع) فرمودند: کسی که انکار منکر را ترک کند (مراتب انکار منکر بنابر آنچه مشهور فرموند: 1- انکار به قلب ، 2- انکار به ید ، 3- انکار به زبان، تفصیل آن بعدا خواهد آمد) پس او مرده‌ای بین زندگان است. نباید آن‌ها را حی بدانیم.

انکار منکر یعنی واکنش نشان دادن در مقابل قبایح و زشتی هاست. مثلا در انکار قلبی در دل از معصیت ناراحت است و به نحوی هم آن را اظهار می‌کند و این که فقط در دل ناراحت باشد اسمش انکار منکر نیست بلکه باید درصدد این باشد که ناراحتی قلبی‌اش را با مظهری مثل اخم کردن یا عمل دیگری که نشانه انکار منکر باشد خواه زبانی و یا رفتاری و... اظهار کند.

متن جواهر: و خطب عليه السلام يوما [2] [3] فحمد اللّه و أثنى عليه، و قال: «أما بعد فإنه إنما هلك من كان قبلكم حيث ما عملوا من المعاصي، و لم ينههم الربانيون و الأحبار عن ذلك، و إنهم لما تمادوا في المعاصي و لم ينههم الربانيون و الأحبار عن ذلك نزلت بهم العقوبات، فأمروا بالمعروف و انهوا عن المنكر، و اعلموا أن الأمر بالمعروف و النهي عن المنكر لن يقربا أجلا‌ و لن يقطعا رزقا، إن الأمر ينزل من السماء إلى الأرض كقطر المطر إلى كل نفس بما قدر اللّه لها من زيادة أو نقصان»‌ إلى آخره،

حضرت در پاسخ فردی که گفت مردم می‌ترسند از قطع رزق خودشان به خاطر امر به معروف و نهی از منکر فرموند: کسانی قبل از شما بودند که هلاک شدند آن گاه اینان معاصی خدا را انجام می‌دادند؛ یعنی از یک طرف عده‌ای معصیت می‌کردند و از طرف دیگر ربانیون و احبار، عاصین را نهی نکردند و چون که اینان استمرار در معصیت خدا پیدا کردند و ربانیون و احبار آن‌ها را از معصیت نهی نکردند عقوبات خدا بر آنان نازل شد. بعد حضرت فرمودند: امر به معروف و نهی از منکر کنید. (عده‌ای بهانه می‌آورند که اگر ما بخواهیم امر به معروف و نهی از منکر کنیم مثلا رئیس با ما بد می‌شود و برای ترس از قطع رزق و روزی امر به معروف و نهی از منکر ندارند.) امر به معروف و نهی از منکر مقرب مرگ و قطع رزق نیست امر رزق و روزی از آسمان به زمین نازل می‌شود مثل باریدن باران از آسمان بر هر نفسی. به آنچه خداوند متعال از زیاد و کم مقدر کرده است.

محل شاهد: حضرت امر می‌کنند مردم باید امربه معروف و نهی از منکر در نزدشان ترک نشود.

داستان: مطلبی را فردی از قصابی می‌بیند وبا خود می‌گوید قصاب درکارش «ویل للمطففین» است و به اندازه جنس به مردم نمی‌دهد و با خود می‌گوید اگر او را نهی کنم همان مقدار آشغال گوشت که برای سگ هایم می‌دهد را قطع می کند اما برای بار سوم که می‌بیند قصاب دست از این کار بر نمی‌دارد و به مردم کم می‌دهد با خود می‌گوید به او می‌گویم نهایت به من آشغال گوشت نمی‌دهد. به قصاب می‌گوید: فلانی پولی که از این مسیر می‌بری پول درستی نیست و آفات و آثار بدی برای خانواده‌ات دارد و بترس تو باید جواب بدهی. حرف به دل قصاب نشست و گفت من می‌دانم که تو آدم ضعیفی هستی و آشغال‌ها را برای سگ‌هایت می‌بری. خدا تو را هدایت کند و پاداش دهد از فردا یک مقدار گوشت برای خودت می‌دهم، امر به معروف و نهی از منکر منجر قطع روزی نمی‌شود.

نکته اخلاقی: گاهی اوقات خانواده به خصوص خانم نقش مهمی در کسب حلال مرد دارد. خیلی این سخن سخت نیست: کل عبادات خداوند به 10 قسم تقسیم می شود که 9 قسم آن در مال حلال است و تنها یک قسم به بقیه عبادات (نماز و روزه و...) تعلق دارد.

سؤال: اینکه گفته شد در حدیث که « لن یقربا اجلا» در حالی که شهدای امر به معروف با این کار به اجل و مرگ خود نزدیک شده‌اند؟

پاسخ:

    1. اجل به معنای پایان کار برای آن‌ها نیست بلکه آن‌ها روزی می‌خورند. شخص که شهید می‌شود با کاری که کرد مدت خود را به پایان نمی‌رساند بلکه مدت او استمرار دارد به حدی که توقف در کارش نیست. مرگ طبیعی برای او اتفاق نیفتاده است.

    2. درباره نهی از منکر باید گفت که حالت جهاد که امتداد نهی از منکر خواهد بود در جنگ با مهاجم و دفاع از اسلام است. شهادت اگر نصیب اشخاص شود تقابلی با آنچه که در زندگی دنیا از آن بهره‌مند شوند ندارد چرا که به دو لحاظ می‌توان بررسی کرد:

    1. در زندگی دنیا اگر فرد شهید 50 سال عمر کند و عیشی (همسر و مال ...) داشته باشد در عالم برزخ نیز مومنین از عیش برخوردارند. عیشی که نصیب شهید می‌شود مقابله‌اش با عالم دنیا قابل وصف نیست و شهید چیزی را از دست نمی‌دهد.

    2. از جهت معنوی نیز فرد ممکن است 50 سال نماز بخواند اما چه زمانی و با معنویت شهادت قابل مقایسه نیست. پس کسی که در این شرایط است دچار خسارت و ضرر نشده است.

سؤال: آیا امروزه با توجه به مسائل اجتماعی روز با اخم و طرد و... می‌توان با افراد برخورد کرد در حالی که برخی با رفتار محبت آمیز هم تحت تاثیر قرار نمی‌گیرند؟

پاسخ: باید جلو انجام منکر گرفته شود. پس از هر طریقی که به نتیجه برسد باید آن را انجام داد. امروزه حتی خبرگان دغدغه حجاب را مطرح می‌کنند. مرحوم امام فرمودند: حتی اگر با گفتن شما تنها تاثیری حاصل نشود باز هم وظیفه‌اش این است که بگوید .

متن جواهر: و قال أيضا [4] «اعتبروا أيها الناس بما وعظ اللّه به أولياءه من سوء ثنائه على الأحبار إذ يقول ﴿لَوْ لا يَنْهاهُمُ الرَّبّانِيُّونَ وَ الْأَحْبارُ عَنْ قَوْلِهِمُ الْإِثْمَ﴾[5] و قال ﴿لُعِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ بَنِي إِسْرائِيلَ عَلى لِسانِ داوُدَ وَ عِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ، ذلِكَ بِما عَصَوْا وَ كانُوا يَعْتَدُونَ كانُوا لا يَتَناهَوْنَ عَنْ مُنكَرٍ فَعَلُوهُ، لَبِئْسَ ما كانُوا يَفْعَلُونَ﴾[6] و إنما عاب اللّه تعالى ذلك عليهم لأنهم كانوا يرون من الظلمة الذين بين أظهرهم المنكر و الفساد، فلا ينهونهم عن ذلك رغبة فيما كانوا ينالون منهم، و رهبة مما يحذرون، و اللّه يقول ﴿فَلا تَخْشَوُا النّاسَ وَ اخْشَوْنِ﴾[7] و قال ﴿الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ﴾[8] فبدأ اللّه تعالى بالأمر بالمعروف و النهي عن المنكر، و الأمر بالمعروف و النهي عن المنكر فريضة منه، لعلمه بأنها إذا أديت و أقيمت استقامت الفرائض كلها هينها و صعبها، و ذلك أن الأمر بالمعروف و النهي عن المنكر دعاء إلى الإسلام مع رد المظالم و مخالفة الظالم، و قسمة الفي‌ء و الغنائم، و أخذ الصدقات من مواضعها و وضعها في حقها»‌إلى آخره،

عبرت بگیرند مردم به آنچه خداوند اولیاء خود را موعظه کرد. خداوند متعال از روحانیون مکاتب مسیحیت بد یاد می‌کند آنگاه که خداوند می‌فرماید: چرا ربانیون نهی نمی‌کنند مردمی را که گفتارشان گناه است (گروه عاصین گفتارشان اثم و گناه است). (اگر روحانیون و علما گناهی را مشاهده کنند و در مقابل آن نهی نداشته باشند مورد سرزنش خداوند قرار می‌گیرند)

و فرمود: کافران بنی اسرائیل، بر زبان داوود و عیسی بن مریم، لعن و نفرین شدند! این بخاطر آن بود که گناه کردند و تجاوز می‌نمودند (حد خود را رعایت نمی‌کردند). آن‌ها از اعمال زشتی که انجام می‌دادند، یکدیگر را نهی نمی‌کردند؛ چه بدکاری انجام می‌دادند!

خداوند بر اینان عیب می‌گیرد که ظالمین را مشاهده می‌کنند کسانی که فساد و منکر را اظهار داشتند اما مشاهدان آن‌ها را نهی نمی‌کردند؛ زیرا در فعلی که آن‌ها انجام می‌دادند آن‌ها میلی نشان می‌دادند نسبت به ترسی که باید متوجه می‌کردند تا برحذر باشند و نسبت به افعالی که مرتکب می‌شوند.

(نهی از منکر به لحاظ مراتبی که ذکر می‌شود ترس از مردم را به دنبال دارد 1- ملامت 2- ضربی از ناحیه دیگران را در پی دارد)

فقها می‌فرمایند: اگر مومنی بخواهد نهی از منکر کند و این نهی آسیبی برای او به دنبال داشته باشد وظیفه نهی ندارد. (مفسده‌ای نباید به دنبال داشته باشد)

یقول: پس هرگز (در اجرای احکام) از کسی نترسید و از (انتقام) من بترسید و قال: و مردان و زنان مؤمن همه یاور و دوست دار یکدیگرند، خلق را به کار نیکو وادار و از کار زشت منع می‌کنند.

مومنین و مومنات نسبت به یکدیگر ولی و سرپرست‌اند و پیکره یک جامعه واحد را تشکیل می‌دهند. بحث امر به معروف و نهی از منکر ریشه در محبت و دوستی نسبت به دیگران دارد.

جامعه دینی، جامعه واحد است نمی‌خواهد اعضای آن آسیب ببیند انزجار از منکر مثل این می‌ماند که افراد مختلف (مادر. پزشک و...) برای شخص مریض به دنبال مداوا هستند کسی که از نظر معنوی دچار آسیب شده است جامعه به دنبال سلامت اوست تا جامعه از ناگواری مصون بماند و یک راه امر به معروف و نهی از منکر است.

امر به معروف و نهی از منکر فریضه الهی است. خداوند متعال می‌داند این فریضه زمانی که ادا شود و اقامه شود سرپا باقی می‌ماند با همه سختی‌هایش. همانا امر به معروف و نهی از منکر دعوت اسلام به رد مظالم (ظالم می‌تواند مصداق آن باشد) و مخالفت با ظالم است و تقسیم کردن فیء و اخذ صدقات از موارد آن و قرار دادن صدقات در جایش و....

سوال: آیا اجرای حدود از مصادیق نهی از منکر به ید است؟

پاسخ: (شلاق زدن) کسی که این کار را بکند حاکم شرع در زمان غیبت است.

متن جواهر: و قال الباقر عليه السلام[9] [10] [11] «يكون في آخر الزمان قوم يتبع فيهم قوم مراءون يتقرءون و يتنسكون حدثاء و سفهاء‌ لا يوجبون أمرا بمعروف و لا نهيا عن منكر إلا إذا آمنوا الضرر، يطلبون لأنفسهم الرخص و المعاذير، يتبعون زلات العلماء و فساد علمهم، يقبلون على الصلاة و الصيام،

در آخر زمان قومی خواهند بود که مورد پیروی قرار می‌گیرند. خصوصیات قوم: ریاکارند، اهل تقرب‌اند، تمسک به عبادات به حسب ظاهر دارند، حدیث جدیدند و قشری‌اند و ظاهر امر را تحفظ می‌کنند ولی امر به معروف و نهی از منکر نمی‌کنند مگر هرگاه در امان باشند از ضرر. برای خویش آسایش را طالب‌اند و در پی تراشیدن عذرند و دنبال لغزش‌های علما و فساد علم آن‌هایند (جایی که علم علما منجر به فساد می‌شود که در اینجا گفته‌اند در لغزش علما دخالتی نکنید و منتظر باشید آن‌ها بر می‌گردند)