درس خارج اصول استاد سید محسن مرتضوی

موضوع: الأصول العملية/أصالة الاحتياط /ادامه بحث منجزیت علم اجمالی

ثمره بحث بین القول بالاقتضاء و العلیه

ثمرات متعددی در کلمات اصولیون بین مسلک اقتضاء و علیت در علم اجمالی بیان شده است که به عنوان نمونه به برخی از آنها اشاره می شود:

1.در جایی که یکی از اطراف اصل ترخیصی بلا معارض داشته باشد، بنا بر مسلک علیت نمی توان اصل را جاری کرد بر خلاف مسلک اقتضاء که می توان به اصل بلا معارض تمسک کرد، مثال آن جایی است که در یک طرف دو اصل ترخیصی طولی وجود دارد مثلا علم اجمالی به نجاست احد الانائین داریم و ظرف اول مسبوق به طهارت سابقه است که در آن استصحاب طهارت و اصاله الطهاره جاری می شود و در ظرف دوم فقط اصاله الطهاره جاری می شود،در نتیجه استصحاب طهارت در ظرف اول با اصاله الطهاره در ظرف دوم تعارض کرده وتساقط می کنند و بنابر مسلک اقتضاء می توان به اصاله الطهاره در ظرف اول که اصل ترخیصی بلا معارض است عمل نمود.

2.جایی که هر دو طرف مجرای اصل مشترک است ولی یک طرف دارای اصل مختص می باشد، مثل علم اجمالی به نجاست ثوب و ماء که قاعده طهارت اصل ترخیصی مشترک است که در هر دو طرف جاری می شود ولی اصالة الحلّ فقط نسبت به ماء جریان دارد و در رابطه با ثوب قابل جریان نیست، لذا علی مسلک الاقتضاء بعد از تعارض دو قاعده طهارت و تساقط آن نوبت به اصالة الحلّ در طرف ماء خواهد رسید. و ثمرات دیگر که برای مطالعه و تحقیق بیشتر می توان به تقریرات بحوث شهید صدر در این زمینه مراجعه کرد.

جهت پنجم: بررسی ترخیص نسبت به بعض اطراف علم اجمالی به لحاظ مقام اثبات:

از لحاظ مقام اثبات و استظهار از ادله آیا ادله اصول ترخیصیه شامل بعض اطراف علم اجمالی می شود یا خیر؟ جریان اصول در بعض اطراف، معنایش این است که موافقت احتمالیه تکلیف معلوم بالاجمال کفایت می کند.

در این باره بحث را در دو مقام جریان اصول شرعیه و اصول عقلیه پیگیری می کنیم:

مقام اول: جریان اصول شرعیه در بعض از اطراف

جریان اصول شرعیه در برخی از اطراف علم اجمالی حداقل به سه نحو قابل تصویر می باشد:

احتمال اول: اصل ترخیصیه در بعض اطراف معیّن جاری شود، مثلا نسبت به خصوص کاسه سفید استصحاب طهارت جاری شود و در کاسه سیاه جاری نشود، یا مثلا اصل عدم وجوب نسبت به نماز ظهر جاری شود و نسبت به نماز جمعه جاری نشود، که به این نحوه جریان اصل در بعض از اطراف معیناً گفته می شود. اشکال این صورت این است که موضوع جریان اصول شک است و لذا مفاد آن ترخیص در جمیع اطراف است، یعنی رفع ما لا یعلمون، کاسه سیاه و سفید هر دو را شامل می شود، نماز جمعه و ظهر را شامل می شود. آنچه که مفاد اصول است، جریان اصل در جمیع اطراف است که مورد شک و تردید می باشد، این را شما می گوئید نشدنی است چون مستلزم ترخیص در معصیت قطعیه و یا تناقض در اغراض مولا است.و جریان اصل ترخیصی در یک طرف معین نیز مستلزم ترجیح بلا مرجّح است. شما می خواهید رفع ما لا یعلمون در نماز ظهر جاری کنید و در نماز جمعه جاری نکنید، این ترجیح بلا مرجّح است، چون جریان اصول نسبت به نماز جمعه و نماز ظهر، نسبت به کاسه سفید و کاسه سیاه علی حدّ سواء می باشد و اختصاص به یک طرف نیاز به مرجّح دارد و بدون آن ترجیح بلا مرجّح است.

احتمال دوم:جریان اصل در واحد غیر معین است، مثلا در مثال اول نسبت به احد الکاسین اصالة الاباحه جاری شود،احد الکاسین استصحاب طهارت داشته باشد، احد الصلاتین استصحاب عدم وجوب داشته باشد، به اصطلاح اصل نسبت به احدهما لا بعینه و واحد مردّد جاری شود. اشکال به این احتمال این است که احدهما لابعینه نمی تواند موضوع جریان اصول قرار بگیرد چون هر چه که در خارج هست معیّن است، کاسه سفید و سیاه معیّن است و واحد لا بعینه تحقق خارجی ندارد به تعبیر دیگر ادله اصول، کاسه سفید یا کاسه سیاه را معیّنا می گوید و واحد لا بعینه را نمی گوید چون در خارج واحد لا بعینه وجود ندارد. مضافا بر اینکه نسبت به واحد لا بعینه، اصل موضوع ندارد چون غالبا قطع به حصول اباحه در احدهما لامعین داریم چون احدهما لامعین از اطراف مباح است لذا شک نداریم تا اصل نسبت به آن جاری شود مرحوم نائینی می فرماید: لأنّ نسبتها إلى كلّ واحد من الأطراف على حدّ سواء، و لا يمكن أن تجري في الجميع لأنّه يلزم المخالفة القطعيّة، و لا في الواحد المعيّن لأنّه يلزم الترجيح بلا مرجّح، و لا في الواحد لا بعينه لأنّ الأصول إنّما تجري في كلّ طرف بعينه، و مقتضى ذلك هو سقوط الأصول بالنسبة إلى جميع الأطراف.[1]

مرحوم آیت الله خویی نیز در این باره می فرماید: و أما الأصول الشرعية فلان شمول أدلتها لبعض الأطراف معينا ترجيح بلا مرجح، و للبعض غير المعين غير صحيح، إذ الغالب حصول القطع بإباحة البعض غير المعين من الأطراف، فالبعض غير المعين غير مشكوك فيه ليكون مشمولا لأدلة الأصول.[2]

احتمال سوم: جریان اصل در بعض از اطراف علی نحو التخییر باشد، اینجوری بگوید در کاسه سیاه اصل جاری کنید هنگام ترک جریان اصل در کاسه سفید، در کاسه سفید اصل جاری کنید هنگام ترک جریان اصل در کاسه سیاه، مکلف مخیر است که در کاسه سفید یا کاسه سیاه اصل ترخیصی جاری کند اما یک شرط دارد که اگر در کاسه سفید اصل جاری کرد، در کاسه سیاه اصل جاری نکند، اگر در کاسه سیاه جاری کرد در کاسه سفید جاری نکنید، جریان اصل عدم وجوب در نماز جمعه مشروط به عدم جریان اصل در نماز ظهر است و جریان اصل عدم وجوب در نماز ظهر مشروط به عدم جریان اصل در نماز جمعه است،که جریان اصل به نحو تخییری دیگر مستلزم ترخیص در معصیت قطعیه و یا ترجیح بلا مرجح نخواهد بود و نتیجه اش کفایت موافقت احتمالیه خواهد شد و اینکه علم اجمالی مقتضی برای موافقت است و شارع می تواند ترخیص در بعض اطراف بدهد به طوری که اصل بلا معارض جریان پیدا کند و کار به تعارض و تساقط اصول در اطراف علم اجمالی کشیده نشود، حال آیا جریان اصل ترخیصیه در بعض از اطراف به نحو تخییری و مشروط مانع و محذور دیگری دارد یا خیر؟