موضوع: النوع الرابع: ما یحرم الاکتساب به لکونه عملاً محرّماً فی نفسه /السادسة و العشرون: الولایة من قبل الجائر /خاتمةٌ فیما ینبغی للوالی العمل به فی نفسه و فی رعیّته

يا (1) عبد اللّه، إيّاك أن تخيف مؤمناً، فإنّ أبي حدثني عن أبيه عن جدّه علي بن أبي طالب عليه و عليهم السلام أنّه كان يقول: «من نظر إلى مؤمن نظرة ليخيفه بها، أخافه اللّه يوم لا ظلّ إلّا ظلّه و حشره على صورة الذرّ (2) لحمه و جسده و جميع أعضائه حتى يورده مورده (3)».

و حدّثني أبي عن آبائه عن علي عليه السلام عن النبي صلّى اللّه عليه و آله و سلم قال: «من أغاث لهفاناً (4) من المؤمنين، أغاثه اللّه يوم لا ظلّ إلّا ظلّه و آمنه من الفزع (5) الأكبر و آمنه من سوء المُنقَلَب (6)؛ و من قضى لأخيه المؤمن حاجة، قضى اللّه له حوائج كثيرة إحداها الجنّة؛ و من كسا أخاه المؤمن جبّة (7) عن عُري (8)، كساه اللّه من سندس الجنة و استبرقها (9) (10) و حريرها (9) (11)،

_____________________________________________________________________________________________

    1. امام صادق از این قسمت از روایت به بعد، به ذکر برخی حقوق مؤمن بر ذمّه مؤمن می پردازند.

    2. ای النمل.

    3. «مورد»، اسم مکان است و به معنای محلّ ورود بوده و در اینجا کنایه از جهنّم می باشد.

    4. ای مظلوماً.

    5. ای الخوف؛ «الفزع الاکبر» در اینجا کنایه از ترس و وحشت روز قیامت می باشد.

    6. «مُنقَلَب» اسم مکان و به معنای محلّ دگرگونی بوده و در اینجا کنایه از محلّ بازگشت و معاد انسان می باشد؛ اضافه «سوء» به «مُنقَلَب» نیز از نوع اضافه صفت به موصوف است و لذا تعبیر «آمنه من سوء المُنقَلَب» به معنای آن است که او را از محلّ بازگشت سوء و بد یعنی آتش جهنّم نجات می دهد.

    7. «جُبَّة» به لباسی گفته می شود که بر روی سایر لباس ها پوشیده می شود.

    8. «عُری» اسم مصدر و به معنای لختی و بی لباسی می باشد.

    9. ای الجنّة.

    10. «سندس» و «استبرق»، دو نوع از پارچه دیباج می باشند که اوّلی ظریف و نازک بوده و دوّمی غلیظ و ضخیم است.

    11. «حریر» به معنای ابریشم می باشد.

و لم يزل يخوض (1) في رضوان اللّه ما دام على المكسوّ منها (2) سِلْكٌ (3) (4)؛ و من أطعم أخاه من جوع، أطعمه اللّه من طيّبات الجنّة؛ و من سقاه من ظمأ (5)، سقاه اللّه من الرحيق المختوم (6)؛ و من أخدم أخاه، أخدمه اللّه من الولدان المخلدين (7) و أسكنه مع أوليائه الطاهرين؛ و من حمل أخاه المؤمن على راحلة (8)، حمله اللّه على ناقة من نوق (9) الجنّة و باهى به الملائكةَ المقرّبين يوم القيامة (10)؛

_____________________________________________________________________________________________

    1. «خوض» به معنای فرو رفتن می باشد.

    2. ای من هذه الجبّة.

    3. ای خیطٌ.

    4. این تعبیر، مبالغه می باشد یعنی تا زمانی که حتّی یک نخ از نخ های تشکیل دهنده این پارچه ها بر بدن او باشد، در رضوان الهی باقی خواهد ماند.

    5. «ظمأ» به معنای تشنگی می باشد.

    6. «رحیق» به معنای شراب خالص بوده و «مختوم» به معنای مهر و موم شده است و در اینجا به معنای شرابی است که درب آن مهر و موم شده تا دلالت بر طهارت، پاکیزگی و دست نخورده بودن آن داشته باشد؛ البتّه تعبیراتی مثل «الرحیق المختوم» که در این روایت ذکر شده است، همگی تضمین از آیات قرآنی بوده و اشاره به تعابیری دارند که در قرآن راجع به بهشت و جهنّم ذکر شده است؛ مثلاً همین تعبیر «رحیق مختوم» در این روایت در آیه شریفه «يُسْقَوْنَ مِنْ رَحِيقٍ مَخْتُومٍ*خِتَامُهُ مِسْكٌ وَ فِي ذٰلِكَ فَلْيَتَنَافَسِ الْمُتَنَافِسُونَ»[1] راجع به اهل بهشت مورد اشاره قرار گرفته است.

    7. این تعبیر اشاره به آیه شریفه «وَ يَطُوفُ عَلَيْهِمْ وِلْدَانٌ مُخَلَّدُونَ إِذَا رَأَيْتَهُمْ حَسِبْتَهُمْ لُؤْلُؤاً مَنْثُوراً»[2] در وصف اهل بهشت دارد.

    8. «راحلة» در لغت به معنای شتر بار بر و نیرومند می باشد، ولی در اینجا خصوصیّت نداشته و به عنوان مثال ذکر شده است و لذا شامل هر مرکبی از جمله مرکب های امروزی مثل خودرو و هواپیما نیز می شود.

    9. «نوق»، جمع «ناقة» به معنای شتر می باشد.

    10. ای باهی الله به الملائکةَ المقرّبین یومَ القیامة؛ یعنی خداوند در روز قیامت به او در مقابل ملائکه مقرّب خود مباهات می نماید.

و من زوّج أخاه المؤمن، امرأةً يأنس بها (1) و تشدّ عضده‌ (2) و يستريح إليها (3)، زوّجه اللّه من الحور العين و آنسه بمن أحبّه (4) من الصدّيقين من أهل بيت نبيه صلّى اللّه عليه و آله و سلم و إخوانه، و آنسهم به؛ و من أعان أخاه المؤمن على سلطان جائر، أعانه اللّه على إجازة (5) الصراط عند زلّة الأقدام؛ و من زار أخاه المؤمن في منزله لا لحاجة منه (6) إليه (7)، كُتِبَ من زوّار اللّه و كان حقيقاً (8) على اللّه أن يكرم زائره».

يا عبد اللّه، و حدثني أبي عن آبائه عن علي عليه السلام أنّه سمع رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلم يقول لأصحابه يوماً: «معاشر الناس، إنّه ليس بمؤمن من آمن بلسانه و لم يؤمن بقلبه، فلا تتّبعوا عثرات (9) المؤمنين (10)، فإنّه من تتبّع عثرة مؤمن، يتبع اللّه عثرته يوم القيامة و فضحه في جوف بيته».

_____________________________________________________________________________________________

    1. ای یأنس اخاه المؤمن، بتلک الامرأة.

    2. ای و تشدّ تلک الامرأة، عضد اخاه المؤمن؛ تعبیر شدّ عضد در لغت به معنای گرفتن بازو بوده و کنایه از کمک کردن و یاری کردن می باشد.

    3. ای و یستریح اخاه المؤمن الی تلک الإمرأة.

    4. در مرجع ضمیر فاعلی مستتر در «احبّه» دو احتمال وجود دارد: یکی اینکه به الله رجوع نماید و دیگر آنکه به این مؤمن رجوع نماید.

    5. «اجازه»، مصدر باب افعال و به معنای ثلاثی مجرّد یعنی «جواز» و عبور و مرور می باشد.

    6. ای من الزائر.

    7. ای الی المزور عنه و هو اخوه المؤمن.

    8. «حقیق» به معنای شایسته و واجب می باشد.

    9. «عثرات»، جمع «عثرة» به معنای لغزش می باشد.

    10. فاء تفریع در این عبارت، دلالت بر آن دارد که تتبّع عثرات مؤمنین، نتیجه ایمان زبانی و غیر قلبی می باشد.

و حدثني أبي عن آبائه عن علي عليه السلام أنّه قال: «أخذ اللّه ميثاق المؤمن على أن لا يُصَدَّق في مقالته (1) و لا ينتَصَف من عدوّه (2) و على أن لا يشفي غيظه إلّا بفضيحة نفسه (3) (4)؛ لأنّ المؤمن مُلجَم (5)؛ و ذلك لغاية قصيرة و راحة طويلة (6)،

_____________________________________________________________________________________________

    1. یعنی مردم کلام او را تصدیق نکرده و هر چه می گوید انکار می کنند.

    2. این عبارت اگر «ینتصف» به صیغه مجهول یعنی «یُنتَصَف» خوانده شود به این معناست که نسبت به دشمنش مورد قضاوت منصفانه قرار نگرفته و مردم همیشه حقّ را به دشمنش می دهند؛ و اگر به صیغه معلوم یعنی «یَنتَصِف» خوانده شود به این معناست که نمی تواند حقّ خود را از دشمنش به صورت کامل و تمام، استیفاء نماید.

    3. زیرا غیظ و غضب انسان تنها با انتقام شفا یافته و فرو می نشیند در حالی که مردم از مؤمن، انتظار سکینه و وقار دارند و لذا در صورت انتقام، در میان مردم مفتضَح می شود.

    4. باید توجّه داشت که معنای این روایت آن نیست که این اوصاف سه گانه همواره ملازم با مؤمن می باشد، بلکه مراد آن است که مؤمن باید بداند که به خداوند پیمان داده که در صورتی که این سه اتّفاق برای او افتاد، بر ایمان خود پایدار مانده و نسبت به خدا کافر نشود و نگوید من که اینهمه اطاعت الهی کرده ام، چرا خداوند متعال کاری کرده که مردم حرف مرا نمی پذیرند، حقّ را به دشمنم می دهند و هر گاه می خواهم برای فرو نشاندن غضب خود انتقام بگیرم، مرا در مقابل مردم مفتضَح می نماید؟

با توجّه به این نکته روشن می شود شاید مراد امام (ع) از بیان این بخش از روایت برای عبد الله نجاشی این باشد که به او بفماند اگر در مسیر این ولایتی که داری، منصور دوانیقی یا سایر بالا دستان تو، گفته تو را تصدیق نکردند، حقّ را به دشمنان تو دادند و یا برای حفظ شخصیّت خود نتوانستی از کسانی که به تو ظلم کرده اند انتقام بگیری، به خدا بد گمان نشو و ایمان خود را از دست نده.

    5. «مُلجَم»، اسم مفعول و به معنای لجام زده شده می باشد.

    6. یعنی این سختی های سه گانه ای که خداوند از مؤمن بر آنها پیمان گرفته است، تا زمانی کوتاه (یعنی تا زمان زندگی دنیا) بوده و راحتی بلند مدّت (یعنی راحتی آخرت) را در پی دارد.

أخذ اللّه ميثاق المؤمن على أشياء أيسرها عليه مؤمن مثله يقول بمقالته(1) يبغيه و يحسده (2)، و شيطان يُغوِيه (3) و يُمقِتُه (4)، و سلطان يقفو (5) أثره (6) و يتّبع عثراته، و كافر بالذي هو مؤمن به يرى سفك دمه (7) دِيناً، و إباحة حريمه (7) غُنْماً، فما بقاء المؤمن بعد هذا؟ (8)».

يا عبد اللّه، و حدثني أبي عن آبائه عن علي عليه السلام عن النبي صلّى اللّه عليه و آله و سلم، قال: «نزل جبرئيل عليه السلام فقال: يا محمّد، إنّ اللّه يقرؤك السلام و يقول: اشتققت للمؤمن اسماً من أسمائي، سمّيته مؤمناً (9) (10)، فالمؤمن منّي و أنا منه، من استهان بمؤمن فقد استقبلني بالمحاربة».

_____________________________________________________________________________________________

    1. ای یقول بمقالته فی الایمان.

    2. «یبغیه» و «یحسده»، هر دو عطف بر «یقول بمقالته» می باشند، یعنی مؤمنی که چنین صفت دارد در عقیده هم کلام با اوست، ولی به او ظلم کرده و حسادت می ورزد.

    3. یعنی او را فریب می دهد.

    4. یعنی او را مورد مقت و غضب الهی قرار می دهد.

    5. یعنی پی گیری می کند.

    6. «اثر» به معنای ردّ پا بوده و در اینجا تعبیر «یقفو اثره» کنایه از تحت تعقیب قرار دادن می باشد.

    7. ای المؤمن.

    8. ای فما بقاء المؤمن فی الدنیا بعد هذه الصعوبات.

    9. زیرا مؤمن همانطور که در آیه شریفه «هُوَ اللّٰهُ الَّذِي لٰا إِلٰهَ إِلّٰا هُوَ الْمَلِكُ الْقُدُّوسُ السَّلٰامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَيْمِنُ»‌[3] اشاره شده است، از اسماء الهی می باشد.

    10. همانطور که واضح است مراد از اشتقاق در اینجا، اشتقاق لفظی نیست، زیرا در اشتقاق لفظی، لفظ مشتَقّ با لفظ مشتَقٌّ منه، متفاوت می باشند در حالی که در اینجا این دو لفظ عین همدیگر هستند، بلکه مراد، اشتقاق معنوی و استمرار معنای اصل در فرع می باشد؛ زیرا خداوند مردم را از خوف و ترس ایمنی می دهد همانطور که مؤمن نیز چنین است و مردم از اذیّت و آزار او نمی هراسند.

يا عبد اللّه، و حدثني أبي عن آبائه عن علي عليه السلام عن النبي صلّى اللّه عليه و آله و سلم أنّه قال يوماً: «يا علي، لا تناظر (1) رجلًا حتى تنظر في سريرته، فإن كانت سريرته حسنة، فإنّ اللّه عزّ و جلّ لم يكن ليخذل وليَّه (2)، و إن كانت سريرته رديّة فقد يكفيه مساويه (3)، فلو جهدت أن تعمل به أكثر ممّا عمل به من معاصي اللّه عزّ و جلّ، ما قدرت عليه».

يا عبد اللّه، و حدثني أبي عن آبائه عن علي عليهم السلام عن النبي صلّى اللّه عليه و آله و سلم أنّه قال: «أدنى الكفر أن يسمع الرجل من أخيه الكلمة، فيحفظها (4) عليه (5) يريد أن يفضحه (6) بها (7)، أُولئك لا خلاق لهم (8)».

يا عبد اللّه، و حدثني أبي عن آبائه عن علي عليه السلام أنّه قال: «من قال في مؤمن ما رأت عيناه و سمعت أُذناه، ما يشينه (9) (10) و يهدم مروّته (5) (11)، فهو من الذين قال اللّه عزّ و جلّ: إِنَّ الَّذِينَ يُحِبُّونَ أَنْ تَشِيعَ الْفٰاحِشَةُ فِي الَّذِينَ آمَنُوا لَهُمْ عَذٰابٌ أَلِيمٌ».

_____________________________________________________________________________________________

    1. ای لا تجادله و لا تباحثه فی الامور.

    2. عبارت «إنّ الله لم یکن لیخذل ولیّه»، جواب شرط نیست، بلکه تعلیل برای جواب شرط محذوف است ای «فإن کانت سریرته حسنة، فناظره، لأنّ الله لم یکن لیخذل ولیّه علیّ بن ابی طالب فی المناظرة مع من یکون منصفاً حسن السریرة».

    3. عبارت «قد یکفیه مساویه الخ»، نیز جواب شرط نیست، بلکه تعلیل برای جواب شرط محذوف می باشد ای «و إن کانت سریرته ردیئة، فلا تناظره، لأنّه قد یکفیه فی الضلال و عدم قبول الحقّ، مساویه، فلو جهدت ان تعمل به فی قبول الحقّ، اکثر ممّا عمل به من معاصی الله عزّوجل، ما قدرت علیه».

    4. ای فیحفظ تلک الکلمة.

    5. ای علی ضرر اخیه.

    6. ای یفضح اخیه.

    7. ای بتلک الکلمة.

    8. «خلاق» به معنای «نصیب» می باشد، ای «لا نصیب لهم فی الآخرة او من الایمان».

    9. ای المؤمن.

    10. ای یدخل الشین علیه؛ «شین» در مقابل «زین» بوده و به معنای زشتی می باشد.

    11. «مروّة» به معنای آبرو می باشد.

يا عبد اللّه، و حدثني أبي عن آبائه عن علي عليه السلام أنّه قال: «من روى عن أخيه المؤمن رواية (1) يريد بها (2) هدم مروّته و شينه، أوثقه (3) اللّه بخطيئته يوم القيامة حتى يأتي بالمخرج (4) مما قال، و لن يأتي بالمخرج منه أبداً (5) و من أدخل على أخيه المؤمن سروراً، فقد أدخل على أهل بيت نبيّه صلّى اللّه عليه و آله و سلم سروراً، و من أدخل على أهل بيت نبيّه صلّى اللّه عليه و آله و سلم سروراً، فقد أدخل على رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلم سروراً، و من أدخل على رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلم سروراً، فقد سرّ اللّه، و من سرّ اللّه فحقيق على اللّه أن يدخله جنته».

ثمّ إنّي أُوصيك بتقوى اللّه و إيثار (6) طاعته و الاعتصام بحبله؛ فإنّه من اعتصم بحبل اللّه فقد هُدِيَ إلى صراط مستقيم.

فاتّق اللّه و لا تؤثر أحداً على رضاه و هواه؛ فإنّه (7) وصية اللّه عزّ و جلّ إلى خلقه لا يقبل منهم غيرها (8)، و لا يعظّم سواها (8) (9).

و اعلم، أنّ الخلق لم يوكّلوا بشي‌ء أعظم من تقوى اللّه؛ فإنّه (10) وصيّتنا أهل البيت، فإن استطعت أن لا تنال من الدنيا شيئاً يسأل اللّه عنه غداً، فافعل.

قال عبد اللّه بن سليمان: فلمّا وصل كتاب الصادق عليه السلام إلى النجاشي، نظر فيه، فقال: صدق و اللّه الذي لا إله إلّا هو مولاي، فما عمل أحد بما في هذا الكتاب إلّا نجا. قال: فلم يزل عبد اللّه يعمل به أيام حياته».

_________________________________________________________________________________________________

    1. فرق این حدیث با حدیث قبل آن است که در حدیث قبل، صحبت از نقل گناهی بود که خود انسان آن گناه را از آن مؤمن دیده است در حالی که در این روایت، صحبت از نقل گناهی است که خود انسان، آن را ندیده است، بلکه برای او نقل و روایت شده است.

    2. ای بتلک الروایة.

    3. ای الزمه الله بخطیئته.

    4. مخرج به معنای توجیه و مجوّز شرعی است که انسان را از این خطایی که کرده و نسبت گناهی که به مؤمن داده و موجب شین و هدم مروّت او شده است، خارج نماید.

    5. زیرا فرض آن است که نقل این روایت، حرام بوده و هیچ مجوّزی ندارد تا این شخص بتواند آن مجوّز را ارائه داده و خداوند از کرده او در گذرد.

    6. «ایثار» به معنای برگزیدن و انتخاب کردن می باشد.

    7. ای التقوی.

    8. ای تلک الوصیّة.

    9. ای بل انّما یعظّم العمل بتلک الوصیّة ای العمل بالتقوی.

    10. ای تقوی الله.