موضوع: الثالث عشر: المشتق/التنبیهات /التنبیه الثالث: ملاک الحمل

متن کتاب: الثالث: ملاك الحمل‌ (1) كما أشرنا إلیه‌ هو الهوهویة و الاتحاد من وجه و المغایرة من وجه آخر (2) كما یكون‌ بین المشتقات‌ و الذوات‌ (3) و لا یعتبر معه (4) ملاحظة التركیب‌ بین المتغایرین و اعتبار كون مجموعهما (5) بما هو كذلك (6) واحدا، بل‌ یكون لحاظ ذلك‌ (7) مخلا (8) لاستلزامه (7) المغایرة بالجزئیة و الكلیة (9) و من الواضح أن ملاك الحمل (1)‌ لحاظ نحو اتحادٍ بین الموضوع و المحمول (10).‌

    1. ای ملاک صحّة الحمل.

    2. زیرا اگر موضوع و محمول من جمیع الجهات مغایر باشند، حمل المباین علی المباین لازم می آید که صحیح نیست و اگر من جمیع الجهات واحد بوده باشند، حمل الشیء علی نفسه لازم می آید که صحیح نیست.

    3. زیرا در مثل «زیدٌ کاتبٌ»، مشتقّ یعنی «کاتب» و ذات موضوع یعنی «زید»، اتّحاد حقیقی داشته و اینطور نیست که در عالم واقع، دو چیز داشته باشیم، یکی زید و دیگری کاتب، بلکه این دو در حقیقت و عالم واقع اتّحاد داشته و تغایر آنها اعتباری یعنی به اعتبار صفت و موصوف بودن می باشد، در نتیجه ملاک صحّت حمل یعنی وجود اتّحاد من وجهٍ و المغایرة من وجهٍ آخر میان مشتقّ و ذات حاصل بوده و حمل مشتقّ بر ذات صحیح خواهد بود.

    4. ای و لا یعتبر فی صحّة الحمل مضافاً الی الاتّحاد من وجهٍ و المغایرة من وجهٍ آخر.

    5. ای المتغایرین.

    6. ای بما هو مرکّبٌ.

    7. ای لحاظ الترکیب بین المتغایرین و اعتبار کون مجموعهما بما هو کذلک واحداً.

    8. ای مخلّاً فی حمل احد المتغایرین علی الآخر.

    9. فیکون لحاظ الترکیب بین المتغایرین و اعتبار کون مجموعهما بما هو کذلک واحداً موجباً للمغایرة بینهما المخلّ بالحمل، لا الاتّحاد المحتاج الیه فی الحمل.

    10. در حالی که واضح است که جزء و کلّ، من جمیع الجهات مغایر بوده و هیچ وجه اتّحادی ندارند و لذا حمل جزء بر کلّ در مثل «الانسانُ یدٌ» صحیح نمی باشد.

متن کتاب: مع‌ وضوح عدم‌ لحاظ ذلك (1) فی التحدیدات‌ (2) و سائر القضایا (3) فی طرف‌ الموضوعات‌، بل لا یلاحظ فی طرفها (4) إلا نفس معانیها (4) كما هو الحال فی طرف المحمولات (5)‌ و لا یكون حملها (6) علیها (4) إلا بملاحظة ما هما (7) علیه‌ من‌ نحو من الاتحاد، مع ما هما (7) علیه من المغایرة و لو بنحو من الاعتبار (8).

فانقدح‌ بذلك (9) فساد ما جعله‌ فی الفصول‌ تحقیقا للمقام (10)

    1. ای لحاظ الترکیب بین الموضوع و المحمول المتغایرین و اعتبار کون مجموعهما بما هو کذلک واحداً.

    2. یعنی قضایایی که در مقام تحدید و تعریف موضوع ذکر می شوند مثل «زیدٌ ناطقٌ».

    3. مثل قضیّة «زیدٌ کاتبٌ».

    4. ای الموضوعات.

    5. فلا یلاحظ فی طرف المحمولات ایضاً الّا نفس معانی المحمولات.

    6. ای المحمولات.

    7. ای المحمولات و الموضوعات.

    8. مثلاً مغایرت میان موضوع و محمول در «زیدٌ کاتبٌ» حقیقی نبوده و بلکه به اعتبار صفت و موصوف بودن آن دو می باشد.

    9. ای بما ذکرنا من انّ الملاک فی صحّة الحمل، هو الهوهویة و الاتحاد من وجه و المغایرة من وجه آخر و لا یعتبر فی صحّة الحمل، لحاظ ترکّب الموضوع من الذات و من المحمول، بل یکون هذا اللحاظ مخلّاً بصحّة حمل المحمول علی الموضوع.

    10. همانطور که گذشت، مرحوم صاحب فصول سابقاً در مقام اشکال بر فرقی که اهل معقول میان مشتقّ و مبدأ اشتقاق آن بیان نموده و مفهوم مشتقّ را نسبت به حمل بر ذات، لا بشرط دانسته و مفهوم مبدأ اشتقاق را نسبت نسبت به حمل بر ذات، به شرط لا لحاظ می نمودند فرمودند: صرف لا بشرط بودن مفهوم مشتقّ برای حمل آن بر ذات، کافی نیست، بلکه ملاک صحّت حمل آن است که موضوع و محمول، یک نحوه تغایر و یک نحوه اتّحاد و لو به نحو اعتباری داشده باشند و لذا برای حمل مشتقّ بر ذات، علاوه بر لا بشرط بودن مفهوم آن نسبت به حمل بر ذات لازم است ذات موضوع در مثل «الانسان کاتبٌ»، مرکّب از موضوع و محمول در نظر گرفته شود و گفته شود مراد از انسان در این قضیّه، «الانسان الکاتب» می باشد تا به این اعتبار، میان موضوع یعنی «الانسان» و مشتقّ محمول یعنی «الکاتب»، یک نحوه اتّحاد اعتباری بر قرار شده و حمل مشتقّ بر ذات تصحیح گردد؛

مرحوم مصنّف می فرمایند با بیانی که در تنبیه ثالث راجع به ملاک صحّت حمل ذکر گردید روشن می شود اگرچه ملاک صحّت حمل، تغایر موضوع و محمول من وجهٍ و اتّحاد آن دو از جهتی دیگر و لو بالاعتبار می باشد، ولی با لحاظ ترکّب موضوع از ذات و محمول مشتقّ، نه تنها این اتّحاد میان محمول مشتقّ و ذات موضوع حاصل نمی گردد، بلکه موجب تغایر این دو به تغایر جزء و کلّ گردیده و مانع از حمل مشتقّ بر موضوع مرکّب از ذات و مشتقّ خواهد گردید.

متن کتاب: و فی كلامه (1) موارد للنظر تظهر بالتأمل و إمعان النظر.

    1. ای صاحب الفصول رحمه الله.