موضوع: الثالث عشر: المشتق/بیان الاقوال فی مسألة المشتقّ؛ الاستدلال علی قول المختار و هو وضع المشتقّ لخصوص المتلبّس بالمبدأ فی الحال /التبادر و صحّة السلب

متن کتاب: فإذا عرفت ما تلونا علیك (1)‌ فاعلم‌ أن الأقوال فی‌ المسألة (2) و إن كثرت‌ إلا أنها حدثت (3) بین المتأخرین‌ بعد ما كانت (2) ذات قولین‌ بین المتقدمین (4)‌ لأجل‌ (5) توهم اختلاف المشتق باختلاف‌ مبادیه‌ (6) فی المعنى‌ أو بتفاوت‌ ما یعتریه (7)‌ من الأحوال و قد مرت (8) الإشارة إلى أنه‌ (9) لا یوجب التفاوت‌ فیما نحن بصدده (10) و یأتی له (11) مزید بیان‌ فی أثناء الاستدلال على ما هو المختار و هو (12) اعتبار التلبس‌ فی الحال‌ وفاقا لمتأخری الأصحاب و الأشاعرة و خلافا لمتقدمیهم (13) و المعتزلة

    1. ای من المقدّمات الستّة لبحث المشتقّ.

    2. ای مسألة المشتقّ.

    3. ای کثرة الأقوال فی هذه المسألة.

    4. در میان قدماء دو قول بیشتر وجود نداشت: برخی به صورت مطلق قائل به وضع مشتقّ برای خصوص متلبّس بالمبدأ بالفعل بوده و برخی به صورت مطلق قائل به وضع مشتقّ برای معنای اعمّ از متلبّس بالمبدأ بالفعل و ما انقضی عنه المبدأ بودند و کسی قائل به تفصیل نشده بود؛

امّا در میان متأخّرین، علاوه بر این دو قول، چندین قول تفصیلی دیگر نیز وجود دارد:

تفصیل اوّل، قول به وضع مشتقّ برای اعمّ در خصوص مشتقّاتی است که مبدأ اشتقاق آنها از قبیل صنعت، حرفه، قوّه، ملکه و یا شأنیّت است و وضع مشتقّ برای خصوص متلبّس بالمبدأ در مشتقّاتی که مبدأ اشتقاق آنها از قبیل فعلیّت می باشد؛

تفصیل دوّم قول مرحوم صاحب فصول به وضع مشتقّ برای اعمّ در خصوص مشتقّاتی است که مبدأ اشتقاق آنها معنای متعدّی دارد مثل «ضارب» و «قاتل» و وضع مشتقّ برای خصوص متلبّس بالمبدأ در مشتقّاتی که مبدأ اشتقاق آنها معنای لازم دارد مثل «ذاهب» و «ماشی»؛

تفصیل سوّم، قول به وضع مشتقّ برای اعمّ در خصوص مواردی است که ذاتی که مبدأ از او منقضی شده، متلبّس به ضدّ آن مبدأ نشده باشد مثل «ضارب» و «قاتل»، اگرچه «ضرب» و «قتل» از ذات، منقضی شده باشد و وضع مشتقّ برای خصوص متلبّس بالمبدأ در خصوص مواردی که ذاتی که مبدأ از او منقضی شده، متلبّس به ضدّ آن مبدأ شده باشد مثل «قائم» نسبت به ذاتی که سابقاً قائم بوده و الآن متلبّس به قعود شده است؛

تفصیل چهارم، قول به وضع مشتقّ برای اعمّ در صورتی که مشتقّ، موضوع و به عبارتی محکومٌ علیه واقع شده باشد مثل «عالم» در جمله: «اکرم کلّ عالمٍ» و وضع مشتقّ برای خصوص متلبّس بالمبدأ در صورتی که مشتقّ، محمول و به عبارتی محکومٌ به واقع شده باشد مثل «عالم» در جمله «زیدٌ عالمٌ».

البتّه اقوال دیگری نیز مبنی بر تفصیل وجود دارد که مرحوم مصنّف آنها را ذکر ننموده و پس از بیان ادلّه قول مختار خود، یعنی وضع مشتقّ برای خصوص متلبّس به مبدأ بالفعل بالاشاره می فرمایند: «و ممّا ذکرنا ظهر حال کثیرٍ من التفاصیل، فلا نتطیل بذکرها علی التفصیل»؛ کما اینکه بعد از بیان ادلّه اقوال و پیش از ورود در بحث تنبیهات با تعبیر «بقی امورٌ»، اجمالاً به این اقوال اشاره نموده و می فرمایند: «و من مطاوی ما ذكرنا هاهنا و فی المقدمات ظهر حال ساير الأقوال و ما ذكر لها من الاستدلال و لا يسع المجال لتفصيلها و من أراد الاطلاع عليها فعليه بالمطولات»[1] .

    5. عبارت «لأجل توهّم اختلاف المشتقّ الخ»، تعلیل برای کثرت اقوال در میان متأخّرین بوده و بخش اوّل این عبارت یعنی عبارت «توهّم اختلاف المشتقّ باختلاف مبادیه فی المعنی»، اشاره به دو قول اوّل از اقوال تفصیلی مذکور در حاشیه قبل دارد[2] و بخش دوّم آن یعنی عبارت «أو بتفاوت ما یعتریه من الأحوال»، اشاره به قول سوّم و چهارم از اقوال تفصیلی مذکور در حاشیه قبل دارد.

    6. ای المشتقّ.

    7. ای یُصابُ المشتقّ.

    8. ای فی المقدّمة الرابعة.

    9. ای اختلاف مبادی المشتقّ او تفاوت ما یعتریه من الاحوال.

    10. ای من دلالة المشتقّ بحسب وضع هیئته، لا بحسب وضع مادّته.

    11. ای لعدم دخالة مدلول المشتقّ بحسب وضع مادّتها فی دلالته بحسب وضع هیئته.

    12. ای المختار.

    13. ای متقدّمی الاصحاب.