موضوع: الثالث عشر: المشتق /المقدّمات/المقدّمة الثالثة: خروج الافعال و المصادر المزیدة عن محلّ النزاع

متن کتاب: ثم‌ لا بأس‌ بصرف عنان الكلام إلى بیان ما به یمتاز الحرف عما عداه‌ (1) بما یناسب المقام لأجل‌ الاطراد فی الاستطراد فی تمام الأقسام‌ (2).

فاعلم‌ أنه و إن اشتهر بین الأعلام‌ أن الحرف ما دل على معنى فی غیره و قد بیناه‌ (3) فی‌ الفوائد (4) بما لا مزید علیه‌ إلا أنك عرفت فیما تقدم‌ (5) عدم الفرق‌ بینه (6) و بین الاسم‌ بحسب المعنى و أنه (7) فیهما (8) ما (9) لم یلاحظ فیه‌ الاستقلال بالمفهومیة و لا عدم الاستقلال بها (10)

    1. ای عمّا عدا الحرف من الکلمات یعنی الاسم و الفعل.

    2. مرحوم مصنّف پس از بیان خروج افعال و مصادر مزیّدٌ فیها از محلّ نزاع در بحث مشتقّ، استطراداً به بیان معنای فعل و تفاوت مذکور در کلام مشهور میان معنای فعل و معنای اسم یعنی مصدر پرداخته و آن را ردّ نمودند؛ ایشان در اینجا برای اینکه این استطراد را در همه اقسام جاری و مطرّد نموده و آن ر ا اختصاص به تفاوت معنای فعل و اسم نداده باشند، به بیان تفاوت مذکور در کلام مشهور میان معنای حرف و معنای اسم و ردّ این تفاوت می پردازند[1] .

    3. ای بیّنا المراد من دلالة الحرف علی معنیً فی غیره.

    4. مراد کتاب «درر الفوائد فی الحاشیة علی الفرائد» است که مرحوم محقّق خراسانی در شرح کتاب رسائل استاد خود مرحوم شیخ انصاری نگاشته اند.

    5. ای فی مبحث اقسام الوضع و انّ الوضع فی الحروف هل من الوضع العامّ و الموضوع له الخاصّ ام لا.

    6. ای الحرف.

    7. ای المعنی.

    8. ای فی الحرف و الاسم.

    9. ای معنیً.

    10. ای بالمفهومیّة.

متن کتاب: و إنما الفرق (1) هو أنه‌ (2) وضع لیستعمل‌ و أرید منه (2) معناه (2)‌ حالة لغیره‌ و بما هو فی الغیر و وضع غیره (3)‌ لیستعمل و أرید منه‌ (3) معناه (3) بما هو هو.

و علیه‌ یكون كل‌ من الاستقلال بالمفهومیة و عدم الاستقلال بها (4) إنما اعتبر فی جانب الاستعمال،‌ لا فی المستعمل فیه لیكون‌ بینهما (1) تفاوت‌ بحسب المعنى‌، فلفظ «الابتداء» لو استعمل‌ فی المعنى‌ الآلی و لفظة «مِن»‌ فی المعنى الاستقلالی‌ (5)، لما كان (6) مجازا و استعمالا له‌ (7) فی غیر ما وضع (7) له و إن كان بغیر ما وضع له (8)،‌ فالمعنى‌ فی كلیهما (9) فی نفسه‌ كلی‌ طبیعی (10)‌ یصدق على كثیرین‌ و مقیدا باللحاظ الاستقلالی‌ أو الآلی (11)، كلی عقلی و إن كان (12) بملاحظة أن‌ لحاظه (12)، وجوده (12)‌ ذهنا،‌ جزئیا ذهنیا، فإن‌ الشی‌ء ما لم یتشخص‌ لم یوجد و إن كان‌ بالوجود الذهنی،‌

    1. ای بین الاسم و الحرف.

    2. ای الحرف.

    3. ای غیر الحرف.

    4. ای بالمفهومیّة.

    5. ای و لفظة «مِن» لو استعمل فی المعنی الاستقلالی.

    6. ای کان استعمال لفظ «الابتداء» فی المعنی الآلی و استعمال لفظ «مِن» فی المعنی الاستقلالی.

    7. ای الفظ.

    8. ای و ان کان استعمال لفظ «الابتداء» فی المعنی الآلی و استعمال لفظ «مِن» فی المعنی الاستقلالی، بغیر النحو الذی وضع له اللفظ.

    9. ای حرف و الاسم.

    10. فهم این عبارت متوقّف بر تعریف چند اصطلاح فلسفی است یعنی کلّی طبیعی، کلّی منطقی و کلّی عقلی؛

کلّی طبیعی عبارت است از طبیعت و ماهیّتی که معروض کلّیّت واقع می شود؛ کلّی منطقی عبارت است از همان کلّیّت که عارض بر طبیعت و ماهیّت می شود و به مجموعه طبیعت به وصف کلّیّت، کلّی عقلی می گویند، اگرچه مرحوم مصنّف کلّی عقلی را در معنای اعمّ، یعنی هر مفهوم مقیّد به امر ذهنی اعمّ از کلّیّت و غیر آن استعمال می نمایند و لذا به مفهوم طبیعت مقیّد به لحاظ آلی و مفهوم مقیّد به لحاظ استقلالی، کلّی عقلی می گویند[2] .

    11. ای و المعنی فی کلیهما مقیّداً باللحاظ الاستقلالی او الآلی.

    12. ای المعنی فی الحرف و الاسم.

متن کتاب: فافهم‌ و تأمل فیما وقع‌ فی المقام من الأعلام‌ من الخلط و الاشتباه‌ و توهم‌ كون‌ الموضوع له‌ أو المستعمل فیه‌ فی الحروف‌ خاصا (1) بخلاف ما عداه‌ (2)، فإنه عام‌ (3).

و لیت شعری‌ إن كان قصد الآلیة فیها (4) موجبا لكون المعنى جزئیا، فلِمَ لا یكون قصد الاستقلالیة فیه (5)‌ موجبا له‌ (6) و هل‌ یكون ذلك (7)‌ إلا لكون هذا القصد (8) لیس مما یُعتَبَر فی الموضوع له و لا المستعمل فیه (9)‌ بل‌ فی الاستعمال (10)، فلِمَ لا یكون‌ فیها (11) كذلك‌ (12)،

    1. نظریّه مشهور و سید میر شریف جرجانی این است که وضع در حروف از قبیل وضع عامّ، موضوعٌ له خاصّ می باشد به این معنا که واضع در مثل حرف «مِن» به هنگام وضع، معنای کلّی ابتدائیّت را لحاظ می نماید، ولی لفظ «مِن» برای معنای ابتدائیّت جزئیّه مختصّ به مبتدا و منتهای خاصّ وضع می کند؛ در مقابل، نظریّه تفتازانی است که وضع در حروف را از قبیل وضع عامّ، موضوعٌ له عامّ می داند، به این معنا که واضع در مثل حرف «مِن» به هنگام وضع، معنای کلّی ابتدائیّت را لحاظ می نماید و لفظ «مِن» را نیز برای همین معنای عامّ وضع می کند، ولی شرط می نماید که این لفظ در معنای ابتدائیّت جزئیّه مختصّ به مبتدا و منتهای خاصّ استعمال شود.

    2. ای بخلاف ما عدا الحروف حیث توهّموا کون الموضوع له و المستعمل فیه فیما عدا الحروف عامّاً.

    3. ای فإنّ الموضوع له و المستعمل فیه فی الحروف عامٌّ کما عداه.

    4. ای فی الحروف.

    5. ای فیما عدا الحروف.

    6. ای لکون المعنی جزئیّاً.

    7. ای عدم کون قصد الاستقلالیّة فیما عدا الحروف موجباً لکون المعنی جزئیّاً.

    8. ای قصد الاستقلالیّة.

    9. ای لیس مما یُعتَبَر فی الموضوع له ما عدا الحروف و لا فی المستعمل فیه ما عدا الحروف.

    10. ای بل هو شرطٌ یُعتَبَر فی استعمال ما عدا الحروف.

    11. ای فی الحروف.

    12. ای فَلِمَ لا یکون قصد الآلیّة فی الحروف ممّا یُعتَبَر فی الاستعمال، لا فی الموضوع له و لا المستعمل فیه.

متن کتاب: كیف (1) و إلا (2) لزم‌ أن یكون‌ معانی المتعلقات (3) غیر منطبقة على الجزئیات الخارجیة، لكونها (4) على هذا (5) كلیات عقلیة و الكلی العقلی‌ لا موطن له إلا الذهن‌، فالسیر و البصرة و الكوفة فی «سرت من البصرة إلى الكوفة» لا یكاد یصدق على السیر و البصرة و الكوفة (6)، لتقیدها (7) بما اعتبر فیه القصد (8)، فتصیر (7) عقلیة، فیستحیل انطباقها (7) على الأمور الخارجیة (9).

و بما حققناه (10) یوفق‌ بین جزئیة المعنى‌ الحرفی بل‌ الاسمی‌ و الصدق على‌ الكثیرین و أن‌ الجزئیة (11) باعتبار تقید المعنى‌ باللحاظ فی موارد الاستعمالات‌ آلیا (12) أو استقلالیا (13) و كلیته (14)‌ بلحاظ نفس المعنى‌ (14)

    1. ای کیف لا یکون قصد الآلیّة فی الحروف کقصد الاستقلالیّة فی الاسماء ممّا یُعتَبَر فی الاستعمال، لا فی الموضوع له و لا المستعمل فیه.

    2. ای و ان لم یکن قصد الآلیّة فی الحروف کقصد الاستقلالیّة فی الاسماء ممّا یُعتَبَر فی الاستعمال، بل کان معتبراً فی الموضوع له او المستعمل فیه.

    3. ای متعلّقات الحروف مثل «السیر» فی «سرت من البصرة الی الکوفة».

    4. ای معانی متعلّقات الحروف.

    5. ای علی القول بعدم اعتبار قصد الآلیّة فی الحروف الاستعمال، بل اعتباره فی الموضوع له او المستعمل فیه.

    6. ای السیر و البصرة و الکوفة الخارجیّات.

    7. ای لتقیّد المذکورات من السیر و البصرة و الکوفة.

    8. و هو حرف «مِن» و حرف «الی» الّذان اعتبر فیهما قصد الآلیّة، فیکون حرف «مِن» بمعنی «الابتداء بقصد الآلیّة» و حرف «الی» بمعنی «الانتهاء بقصد الآلیّة».

    9. لأنّ الامور القصدیة عقلیّةٌ و موطن الامور العقلیّة هو الذهن، لا الخارج.

    10. ای من کون قصد الآلیّة فی الحروف و قصد الاستقلالیّة فی الاسماء معتبراً فی الاستعمال، لا فی الموضوع له و لا المستعمل فیه.

    11. ای جزئیّة المعنی الحرفی و الاسمی.

    12. ای فی الحروف.

    13. ای فی الاسماء.

    14. ای المعنی الحرفی و الاسمی.

متن کتاب: و منه (1)‌ ظهر عدم اختصاص‌ الإشكال (2) و الدفع‌ بالحروف،‌ بل یعم غیره (‌3)، فتأمل فی المقام، فإنه دقیق و مزالّ الأقدام للأعلام‌ و قد سبق فی بعض الأمور (4) بعض الكلام‌ و الإعادة (5) مع ذلك‌ (6)، لما فیها (7) من الفائدة (8) و الإفادة (9) فافهم‌ (10).

    1. ای ممّا ذکرنا فی دفع اشکال منافاة جزئیّة المعنی الحرفی بل الاسمی و صدق هذین المعنیین علی الکثیرین.

    2. ای اشکال منافاة جزئیّة المعنی الحرفی بل الاسمی و صدق هذین المعنیین علی الکثیرین

    3. ای غیر الحروف من الاسماء.

    4. و هو مبحث اقسام الوضع.

    5. ای اعادة الکلام فی معنی الحرف و الفرق بینه و بین ما عداه فیما نحن فیه.

    6. ای مع سبق الکلام فی معنی الحرف و الفرق بینه و بین ما عداه فی مبحث اقسام الوضع.

    7. ای فی الاعادة.

    8. ای الفائدة لی المصنّف.

    9. ای لکم المخاطبین.

    10. مرحوم فیروز آبادی در مقام اشکال بر مرحوم مصنّف می فرمایند: این فرمایش مرحوم مصنّف صحیح نیست، زیرا مرحوم مصنّف این بحث را در مبحث اقسام وضع بسیار کاملتر بیان فرمودند و ذکر ناقص این بحث در ما نحن فیه نه تنها مشتمل بر فائده و استفاده ای زائد از ذکر این بحث در مبحث اقسام وضع نیست، بلکه تضییع عمر می باشد[3] .

ولی به نظر می رسد این اشکال وارد نباشد، زیرا مرحوم مصنّف در اینجا دو مطلب را بیان فرموده اند که در مبحث اقسام وضع بیان نشده بود: یکی عدم منافات بین اینکه معنای حرفی یا اسمی، بنفسه کلّی طبیعی بوده و باعتبار تقیّدش به لحاظ آلی یا استقلالی، جزئی ذهنی بوده باشد و دیگری عدم منافات بین اینکه معنای حرفی یا اسمی، به لحاظ تقیّد به امری ذهنی مثل لحاظ آلیّت یا استقلالیّت، هم کلّی عقلی و هم جزئی ذهنی بوده باشد؛ بنا بر این اگرچه مرحوم مصنّف برخی مباحث مطرح شده در بحث اقسام وضع راجع به معنای حرفی را در اینجا بین نفرموده اند، ولی دو مطلب جدید بیان کرده اند که اعاده بحث در اینجا اتّفاقاً در صدد افاده همین دو مطلب است و تکرار همه مطالب سابق وجهی ندارد[4] .