موضوع: المقدمة/الثاني عشر: استعمال اللفظ فی اکثر من معنی واحد /الاشکال علی تفصیل صاحب المعالم بناءً علی القول بامکان استعمال اللفظ فی اکثر من معنیً

متن کتاب: و (1) التثنیة و الجمع فی الأعلام‌ إنما هو بتأویل المفرد (2) إلى المسمى به (3)؛

    1. این واو، واو استینافیّه بوده و جواب از اشکال مقدّر می باشد؛

حاصل اشکال آن است که ادّعای اینکه لفظ مکرّر در تثنیه و جمع، به معنای دو فرد از افراد معنای آن لفظ می باشد، نه دو معنا از معانی آن لفظ صحیح نیست، زیرا در تثنیه و جمع اعلام شخصیّه که از الفاظ مشترک بوده و به تعداد افرادی که برای آنها وضع شده اند، موضوعٌ له دارند، لفظ مکرّر نمی تواند به معنای دو فرد از افراد معنای واحد بوده باشد، زیرا معنای اعلام شخصیّه، جزئی بوده و یک فرد بیشتر ندارد و معنا ندارد که مثل «زیدان» یا «زیدون» به معنای دو فرد از افراد معنای واحد بوده باشد، بلکه «زیدان» و «زیدون» به معنای دو یا چند معنا از معانی لفظ «زید» می باشد.

مرحوم مصنّف در پاسخ از این اشکال می فرمایند: با مراجعه به عرف روشن می شود در تثنیه و جمع اعلام شخصیّه مثل «زیدان» و «زیدون» بر خلاف تثنیه و جمع معانی کلّیّه مثل «عینان» و «عیون»، اساساً لفظ در معنای موضوعٌ له آن استعمال نشده است تا مرحوم صاحب معالم بفرمایند استعمال لفظ تثنیه و جمع در اعلام شخصیّه از قبیل استعمال حقیقی این الفاظ در دو یا چند معنا از معانی موضوعٌ له آنها می باشد، بلکه استعمال الفاظ تثنیه و جمع در اعلام شخصیّه، مجازی بوده و مثلاً لفظ «زیدان» و «زیدون» مجازاً در معنای «المسمّیان بزیدٍ» و «المسمّیون بزیدٍ» استعمال شده اند، در نتیجه مثل «زیدان» و «زیدون» که تثنیه و جمع علم شخصی هستند نیز همچون «عینان» و «عیون» که تثنیه و جمع معنایی کلّی یعنی «عین» هستند، به لحاظ معنای هیئت تثنیه و جمع هیچ تفاوتی با یکدیگر نداشته و دلالت بر دو فرد از افراد معنای مستعملٌ فیه مادّه تثنیه و جمع یعنی «المسمّی بزیدٍ» و «عین» خواهند داشت، نه دو معنا از معانی لفظ «زید» و «عین».

    2. ای المفرد الذی هو مادّة هیئة التثنیة و الجمع مثل «زید» فی «زیدان» و «زیدون».

    3. ای المسمّی بذلک المفرد مثل استعمال مادّة «زیدان» و «زیدون» و هو «زید» فی «المسمّی بزیدٍ».

متن کتاب: مع‌ أنه (1)‌ لو قیل بعدم‌ التأویل (2) و كفایة الاتحاد (3) فی اللفظ فی استعمالهما (4) حقیقة بحیث جاز إرادة عین جاریة و عین باكیة من تثنیة العین‌ حقیقة، لما كان‌ هذا من باب استعمال اللفظ فی الأكثر، لأن‌ هیئتهما (4) إنما تدل‌ على إرادة المتعدد مما یراد من مفردهما (4) (5)، فیكون استعمالهما (4) و إرادة المتعدد من معانیه (6)، استعمالهما (4) فی معنى واحد (7) كما إذا استعملا (4) و أرید المتعدد من‌ معنى واحد (8)، منهما (4) (9) كما لا یخفى‌.

    1. مرحوم مصنّف در این بخش از عبارت در صدد بیان اشکال سوّم خود بر تفصیل صاحب معالم می باشند؛

برای این اشکال دو تقریب مطرح شده است:

حاصل تقریب اوّل این اشکال آن است که مرحوم صاحب معالم برای تصحیح استعمال تثنیه و جمع در اکثر از معنای واحد ادّعا نمودند تثنیه و جمع به معنای دو یا چند فرد از معنای واحد یعنی معنای مادّه نیست، بلکه صرفاً به معنای «اثنین» و «متعدّد» می باشد، چه «اثنین» و «متعدّد» به لحاظ افراد معنای واحد و چه «اثنین» و «متعدّد» به لحاظ معانی که از قبیل استعمال لفظ در اکثر از معنای واحد خواهد بود؛ مرحوم مصنّف می فرمایند این ادّعا نمی تواند استعمال تثنیه و جمع در اکثر از معنای واحد را اثبات نماید، زیرا حتّی بنا بر این ادّعا نیز تثنیه و جمع در معنای واحد یعنی همان «اثنین» یا «متعدّد» استعمال شده است.

حاصل تقریب دوّم این اشکال آن است که مرحوم صاحب معالم برای تصحیح استعمال تثنیه و جمع در اکثر از معنای واحد ادّعا نمودند تثنیه و جمع در قوّه تکرار لفظ است، مثلاً «عینین» در قوّه تکرار لفظ مفرد یعنی «عینٌ» و «عینٌ» می باشد، بنا بر این استعمال لفظ «عینین» در «عینٌ باکیة» و «عینٌ جاریة» از قبیل استعمال لفظ واحد در اکثر از معنای واحد نیست، بلکه از قبیل استعمال چند لفظ، هر یک در معنای واحد می باشد.

    2. ای لو قیل بعدم تأویل التثنیة او الجمع الی الفردین او الافراد من معنی المادة، بل قیل بکون التثنیة او الجمع استعمالین حقیقیّین فی معنیین و اکثر بأن کان معناهما «الاثنین» و «المتعدّد»، فیشمل الاثنین و المتعدّد من افراد المعنی الواحد او الاثنین او المتعدّد من معانی اللفظ کما قال به صاحب المعالم رحمه الله.

    3. ای کفایة اتّحاد المعانی المستعمل فیه التثنیة أو الجمع علی القول بکونهما استعمالاً للفظ فی معنیین او اکثر.

    4. ای التثنیة و الجمع.

    5. إمّا المتعدّد بلحاظ الفرد او المتعدّد بلحاظ المعنی.

    6. ای المتعدّد من معانی مفردهما.

    7. و هو معنی «الاثنین» فی التثنیة و معنی «المتعدّد» فی الجمع.

    8. ای الفرد المتعدّد من معنیً واحد.

    9. «منهما»، جار و مجرور و متعلّق به «أُرید» می باشد.

متن کتاب: نعم (1)،‌ لو أرید مثلا من «عینین»، فردان‌ من الجاریة و فردان من الباكیة، كان من‌ استعمال‌ «العینین» فی المعنیین (2)، إلا أن‌ حدیث التكرار لا یكاد یجدی‌ فی ذلك‌ أصلا (3)،

    1. مرحوم مصنّف در این بخش از عبارت، ابتدا با عبارت «نعم، لو ارید الخ» در صدد استدراک و به عبارتی پاسخ از اشکال سوّم خود بر مرحوم صاحب معالم و سپس با عبارت «الّا انّ حدیث التکرار الخ» در صدد ردّ این پاسخ بر می آیند؛

حاصل استدراک و پاسخ مرحوم مصنّف از اشکال سوّم خود آن است که ممکن است گفته شود مرحوم صاحب معالم تثنیه و جمع را به معنای افراد متعدّد از معانی متعدّد می دانند مثل دو فرد از عین باکیه و دو فرد از عین جاریه و لذا استعمال تثنیه و جمع در نظر ایشان از قبیل استعمال لفظ در اکثر از معنای واحد خواهد بود؛

مرحوم مصنّف در مقام ّردّ این پاسخ می فرمایند: بر فرض پذیرفته شود ایشان تثنیه و جمع را به معنای افراد متعدّد از معانی متعدّد می دانند مثل دو فرد از عین باکیه و دو فرد از عین جاریه، گفته می شود اگرچه در این صورت استعمال تثنیه و جمع از قبیل استعمال لفظ در اکثر از معنای واحد خواهد بود، ولی استدلال مرحوم صاحب معالم برای تصحیح استعمال حقیقی تثنیه و جمع در اکثر از معنای واحد به معنای استعمال تثنیه و جمع در افراد متعدّد از معانی متعدّد یعنی استدلال در قوّه تکرار لفظ بودن تثنیه و جمع نمی تواند ثابت نماید استعمال تثنیه و جمع در افراد متعدّد از معانی متعدّد، استعمالی حقیقی است، زیرا ایشان همانطور که در لفظ مفرد، قید وحدت را اخذ نموده اند، در لفظ تثنیه و جمع نیز این قید را اخذ نموده اند به این معنا که این دو را یا به معنای افراد متعدّد از معنای واحد می دانند و یا به معنای فرد واحد از هر یک از معانی متعدّده، در نتیجه وحدت را در یکی از فرد و یا معنی اخذ می نمایند، در حالی که استعمال تثنیه و جمع به معنای افراد متعدّد از معانی متعدّده هم به لحاظ فرد و هم به لحاظ معنی خالی از قید وحدت می باشد و لذا استعمال در معنای غیر موضوعٌ له بوده و بر فرض وجود علاقه و پسند عرف، نهایتاً استعمالی مجازی خواهد بود، نه استعمالی حقیقی.

    2. ای فی اکثر من معنیً واحد.

    3. ای الّا انّ حدیث کون التثنیة و الجمع فی قوّة التکرار الذی ذکره صاحب المعالم رحمه الله لتصحیح استعمال التثنیة و الجمع فی اکثر من معنیً واحد حقیقةً لا یکاد یجدی فی تصحیح استعمال التثنیة فی اکثر من معنیً واحدٍ حقیقةً باستعمال مثل «عینین» فی فردین من الجاریة و فردین من الباکیة اصلاً.

متن کتاب: فإن فیه (1)‌ إلغاء قید الوحدة المعتبرة أیضا (2) (3)، ضرورة أن التثنیة عنده‌ (4) إنما یكون لمعنیین‌ (5) أو لفردین‌ بقید الوحدة (6) (7) و الفرق بینهما (8) و بین المفرد إنما یكون فی أنه‌ (9) موضوع للطبیعة (10) و هی (11) موضوعة لفردین‌ منها (12) أو معنیین‌ (13) كما هو أوضح من أن یخفى‌.

    1. ای فی استعمال التثنیة فی اکثر من معنیً واحد باستعمال مثل «عینین» فی فردین من الجاریة و فردین من الباکیة.

    2. ای قید الوحدة المعتبرة علی قول صاحب المعالم رحمه الله فی التثنیة و الجمع ایضاً کما کان معتبراً فی المفرد.

    3. مرحوم صاحب معالم، همانطور که در مفرد، قید وحدت را معتبر می دانند، در تثنیه و جمع نیز قید وحدت را معتبر می دانند با این تفاوت که وحدت معتبر در لفظ مفرد مثل «عین» را به لحاظ فرد آن می دانند ولی وحدت معتبر در لفظ تثنیه و جمع را یا به لحاظ معنای آن می دانند در صورتی که مثل لفظ «عینین» به معنای دو فرد از معنای واحد یعنی عین باکیه استعمال شده باشد؛ و یا به لحاظ فرد آن می دانند در صورتی که مثل لفظ «عینین» به معنای یک فرد از عین باکیه و یک فرد از عین جاریه استعمال شده باشد.

    4. ای عند صاحب المعالم رحمه الله.

    5. ای لفردٍ واحدٍ من کلٍ من المعنین در صورتی که مثل لفظ «عینین» به معنای یک فرد از عین باکیه و یک فرد از عین جاریه استعمال شده باشد.

    6. ای لفردین بقید وحدة المعنی در صورتی که مثل لفظ «عینین» به معنای دو فرد از معنای واحد یعنی عین باکیه استعمال شده باشد.

    7. در حالی که در استعمال مثل لفظ «عینین» در دو فرد عین باکیه و دو فرد عین جاریه، وحدة نه در معنی لحاظ شده است و نه در فرد هر یک از این معانی و لذا همچون استعمال مفرد که مرحوم صاحب معالم آن را مجازی دانستند، این استعمال نیز حقیقی نبوده و مجازی خواهد بود.

    8. ای بین المعنین و الفردین من المعنی الواحد اللذان هما مصداقان لما وُضِعَ له لفظ التثنیة.

    9. ای المفرد.

    10. ای لفردٍ واحدٍ من الطبیعة الواحدة و المعنی الواحد.

    11. ای التثنیة.

    12. ای من الطبیعة الواحدة و المعنی الواحد.

    13. ای فردٌ واحدٌ لکلِّ من المعنیین.