الموضوع: المقدمة/الثاني عشر/استعمال اللفظ فی اکثر من معنی واحد

متن کتاب: فانقدح‌ بذلك (1) امتناع استعمال اللفظ مطلقا مفردا كان أو غیره (2)‌ (3) فی أكثر من معنى‌ بنحو الحقیقة أو المجاز (4)

ای بما ذکرنا من عدم امکان لحاظ اللفظ وجها و عنواناً لمعنیین و فانیاً فی معنیین فی استعمالٍ واحد.

ای مفرداً کان او تثنیةً او جمعاً.

این فقره از عبارت اشاره به ردّ قول مرحوم صاحب معالم یعنی قول به تفصیل میان مفرد و غیر آن و به عبارتی قول به جواز استعمال لفظ در اکثر از معنای واحد به استعمال حقیقی در تثنیه و جمع و جواز استعمال لفظ در اکثر از معنای واحد به استعمال مجازی در مفرد دارد

دلیل این قول آن است که تثنیه و جمع در قوّه تکرار می باشد، مثلاً «عینین» در قوّه «عینٌ و عینٌ» و «عیون» حدّ اقلّ در قوّه سه بار تکرار عین یعنی «عینٌ و عینٌ و عینٌ» می باشد و لذا استعمال مثل «عینین» در معنای «عینٌ باکیة و عینٌ جاریة»، اگرچه بدوا از قبیل استعمال لفظ واحد در اکثر از معنای واحد به نظر می رسد، ولی در واقع از قبیل استعمال دو لفظ است که هر کدام به استعمال حقیقی در معنای واحد یعنی معنای موضوعٌ له خود استعمال شده اند و لذا هیچ منعی نداشته و استعمالی حقیقی خواهد بود.

و امّا مفرد در قوّه تکرار نیست، لذا استعمال آن در اکثر از معنای واحد تنها در صورتی جایز است که مجازاً در معنای اعمّ استعمال شود که به عموم خود، شامل چند معنا بشود که این استعمال نیز اگرچه در ابتدا استعمال در اکثر از معنای واحد به نظر می رسد، ولی همانطور که واضح است، در واقع از قبیل استعمال مجازی لفظ در معنای واحد جامع می باشد.

پاسخ از این استدلال آن است که اگرچه تثنیه و جمع در قوّه تکرار لفظ می باشد، ولی دلالت بر تعدّد فرد همان مفهومی دارد که از مفرد آن اراده شده است، لذا مثل «عینین» در قوّه «عینٌ و عینٌ» نیست، بلکه در قوّه «فردٌ و فردٌ من العین» است و از آنجا که لفظ «عین» در معنای تثنیه و جمع، واحد می باشد، لذا استعمال آن در اکثر از معنای واحد از قبیل استعمال لفظین در «عینٌ باکیة و عینً جاریة» که هر کدام در معنای واحد استعمال شده باشند، نیست، بلکه از قبیل استعمال لفظ واحد یعنی لفظ «عین» در «فردٌ و فردٌ من العین» در اکثر از معنای واحد بوده و همان حکم استعمال مفرد در اکثر از معنای واحد را دارد[1] .

این قضیّه، قضیّه تفصیلیّه مانعة الخلوّ است و شامل سه صورت می شود:

صورت اوّل عبارت است از استعمال حقیقی لفظ واحد در دو معنا یا بیشتر در آن واحد در صورتی که برای همه این معانی وضع شده و مشترک لفظی بوده باشد؛

صورت دوّم عبارت است از استعمال مجازی لفظ واحد در دو معنا یا بیشتر در آن واحد در صورتی که برای هیچ یک از این معانی وضع نشده باشد؛

و صورت سوّم عبارت است از استعمال لفظ واحد در یک معنی حقیقةً و در معنای دیگر مجازاً در آن واحد در صورتی که برای یکی وضع شده و برای دیگری وضع نشده باشد.