موضوع: تنبیهات/ العاشر: الصحیح و الاعمّ /التنبیه الثالث: اقسام دخل الشیء فی المأمور به و احکامه

متن کتاب: الثالث: أن دخل شی‌ء وجودی‌ أو عدمی‌ فی المأمور به‌:

تارة بأن یكون (1)‌ داخلا فیما یأتلف‌ (2) منه (1)‌ و من غیره (3) و جعل‌ جملته (4)‌ متعلقا للأمر، فیكون‌ (1) جزءا له‌ (2) و داخلا فی قوامه‌ (2).

و أخرى‌ بأن یكون‌ (1) خارجا عنه (5)، لكنه‌ كان (1)‌ مما لا یحصل‌ الخصوصیة المأخوذة فیه‌ (2) بدونه‌ (1) كما إذا أُخِذَ شی‌ء مسبوقا أو ملحوقا به (1)‌ أو مقارنا له (1)‌ متعلقا للأمر (6)، فیكون (1) من مقدماته (2)‌ لا مقوماته (2).

و ثالثة بأن یكون (1) مما یتشخص به‌ (1) المأمور به‌ بحیث‌ یصدق على‌ المتشخص به (1)‌، عنوانه (2)‌ و ربما یحصل له (2)‌ بسببه (1)‌ مزیة أو نقیصة و دخل هذا (7) فیه‌ (2) أیضا طورا بنحو الشطریة (8) و أخرى‌ بنحو الشرطیة؛

فیكون‌ الإخلال‌ بما له دخل بأحد النحوین (9)‌ فی حقیقة المأمور به و ماهیته‌ (2) موجبا لفساده (2)‌ لا محالة،

    1. ای ذلک الشیء الوجودی او العدمی.

    2. ای المأمور به.

    3. ای غیر ذاکالشیء الوجودی او العدمی.

    4. ای جملة المأمور به المرکّب من ذلک الشیء الوجودی او العدمی و غیره.

    5. ای عمّا یأتلف منه المأمور به.

    6. مثال برای شرط سابق، طهارات ثلاث بنا بر آن است که نفس عمل خارجی یعنی وضو، غسل و تیمّم، شرط صحّت صلاة دانسته شود، نه اثر حاصل از آنها یعنی طهارت باطنی؛

امّا مثال برای شرط مقارن، همان طهارت ثلاث است بنا بر آنکه اثر حاصل از عمل خارجی یعنی طهارت باطنی شطر صحّت صلاة دانسته شود، نه نفس عمل خارجی؛

و امّا مثال برای شرط لاحق، سجده سهو می باشد.

    7. ای دخل الامر الوجودی او العدمی الذی یتشخّص به المأمور به.

    8. ای الجزئیّة.

    9. ای باحد النحوین الاوّلین و هی الشطریّة و الجزئیّة او الشرطیّة.

متن کتاب: بخلاف ما له الدخل فی تشخصه (1) و تحققه (1)‌ مطلقا شطرا كان‌ (2) أو شرطا (3) (4) حیث‌ لا یكون الإخلال به (5)‌ إلا إخلالا بتلك الخصوصیة مع تحقق‌ الماهیة (6) بخصوصیة أخرى‌ غیر موجبة لتلك المزیة (7)، بل‌ كانت‌ (8) موجبة لنقصانها (6) كما أشرنا إلیه‌ كالصلاة فی الحمام.

    1. ای المأمور به.

    2. مثل تمامی موارد تخییر بین اقلّ و اکثر که خصوصیّت جزء اکثر صرفاً دخیل در تحقّق فردی از افراد واجب یعنی فرد اکثر می باشد، نه دخیل در تحقّق اصل ماهیّت واجب، زیرا اصل ماهیّّت واجب بدون این خصوصیّت نیز می تواند ضمن خصوسیّت دیگری یعنی خصوصیّت اقلّ، محقّق گردد؛ مثلاً در تخییر مصلّی در تسبیحات اربعه بین یک بار تسبیحات یا سه بار، در واقع مرتبه دوّم و سوّم تسبیحات اربعه امری است که به عنوان جزء، دخیل در تشخّص صلاة و تحقّق فردی از افراد صلاة می باشد، نه دخیل در تحقّق ماهیّت صلاة، لذا است که در صورت اخلال به این خصوصیّت و عدم اتیان تسبیحات بیش از یک بار، ماهیّت صلاة در ضمن خصوصیّت دیگری یعنی یک بار اتیان تسبیحات اربعه، محقّق می گردد[1] .

    3. مثل بودن نماز در مسجد که جزء صلاة و امری داخل در اجزاء مرکّب صلاة نبوده و بلکه شرط تشخّص صلاة در خارج و تحقّق آن در ضمن بعضی افراد آن می باشد، بدون اینکه شرط تحقّق اصل ماهیّت صلاة بوده باشد، زیرا تحقّق اصل ماهیّت صلاة متوقّف بر خصوصیّت کون فی المسجد نبوده و می تواند در ضمن خصوصیّت دیگری همچون کون فی البیت و یا کون فی الحمّام نیز محقّق گردد[2] .

    4. و هو الشقّ الذی اشار بقوله (ع) «و ثالثةً بأن یکون الخ».

    5. ای الاخلال بذلک الشیء الوجودی او العدمی مثل الکون فی المسجد، فی الصلاة.

    6. ای ماهیّة المأمور به مثل الصلاة.

    7. ای خصوصیّةٍ اخری غیر موجبةٍ لتلک المزیّة الحاصلة من تشخّص المأمور به بذلک الشیء الوجودی او العدمی مثل تحقّق الصلاة بکونه فی الحمّام التی لم تکن موجبةً لمزیّةٍ حاصلةٍ من کون الصلاة فی المسجد.

    8. ای تلک الخصوصیّة الاخری مثل کون الصلاة فی الحمّام.

متن کتاب: ثم‌ إنه‌ ربما یكون‌ الشی‌ء (1) مما یندب إلیه (2)‌ فیه (3)‌ بلا دخل له (4)‌ أصلا لا شطرا (5) و لا شرطا فی حقیقته‌ (6) و لا فی خصوصیته‌ و تشخصه (7)،‌ بل‌ له‌ (4) دخل‌ ظرفا فی مطلوبیته‌ (8) بحیث لا یكون (9)‌ مطلوبا إلا إذا وقع (9) فی أثنائه (10)، فیكون (9) مطلوبا نفسیا فی‌ واجب‌ أو مستحب كما إذا كان‌ (9) مطلوبا كذلك‌ (11) قبل أحدهما (12) أو بعده (12)،‌ فلا یكون‌ الإخلال به (13)‌ موجبا للإخلال به‌ (14) ماهیة و لا تشخصا و خصوصیة أصلا (15) (16).

    1. مثلاً وجود مضمضه در وضو، مندوب می باشد بدون اینکه شرط یا جزء حقیقت وضو بوده و صحّت وضو متوقّف بر آن باشد و یا حتّی بدون اینکه شرط و یا جزء تشخّص وضو و به عبارتی شرط و یا جزء فردی از افراد وضو بوده باشد، بلکه بالعکس، این وضو است که شرط مندوبیّت و استحباب مضمضه است به گونه ای که مضمضه مندوب و مطلوب نیست مگر آنکه در اثناء وضو واقع شود، بنا بر این مضمضه امری است که در ضمن وضوی واجب و یا وضوی مستحبّ، مطلوب نفسی می باشد.

    2. ای الشیء الوجودی او العدمی.

    3. ای الی ذلک الشیء الوجودی او العدمی.

    4. ای فی المأمور به.

    5. ای للمأمور به.

    6. ای جزءاً.

    7. ای حقیقة المأمور به.

    8. ای خصوصیّة المأمور به و تشخّصه و تحقّقه فی الخارج.

    9. ای مطلوبیّة ذلک الشیء الوجودی او العدمی.

    10. ای ذلک الشیء الوجودی او العدمی.

    11. ای اثناء المأمور به.

    12. ای مطلوباً نفسیّاً.

    13. ای الواجب او المستحبّ.

    14. ای بذلک الشیء الوجودی او العدمی.

    15. ای بالمأمور به.

    16. تفاوت این قسم چهارم با امور مستحبّه در صلاة آن است که امور مستحبّه در صلاة، مطلوب غیری لأجل الصلاة هستند مثل قرار دادن دستها در حال قیام، روی پاها که فی حدّ نفسه مطلوبیّت ندارد، بلکه برای افزایش ثواب نماز و کمال نماز به جهت خضوع و خشوع خاصّ حاصل از این نحوه قرار گرفتن دستها، مطلوبیّت دارد؛ در حالی که این قسم چهارم اموری هستند که فی حدّ ذاته مطلوبیّت نفسیّه داشته و مطلوبیّت آنها برای افزایش ثواب نماز و کمال نماز نیست، اگرچه مطلوبیّت ذاتیّه و نفسیّه آنها در اثناء نماز می باشد به گونه ای که اگر در اثناء نماز واقع نشوند، هیچ مطلوبیّتی ندارند مثل قنوت[3] .

متن کتاب: إذا عرفت‌ هذا كله‌ فلا شبهة فی عدم دخل ما ندب إلیه‌ فی العبادات‌ نفسیا، فی‌ التسمیة بأسامیها (1) (2) و كذا فیما له‌ دخل‌ فی تشخصها مطلقا (3)؛ و أما ما له‌ الدخل شرطا فی أصل ماهیتها (4)، فیمكن الذهاب‌ أیضا إلى عدم‌ دخله (5) فی التسمیة بها (6) مع‌ الذهاب‌ إلى‌ دخل ما له الدخل جزءا (4) فیها (7)، فیكون الإخلال بالجزء مخلا بها (8) دون الإخلال بالشرط (9)، لكنك عرفت‌ أن‌ الصحیح‌ اعتبارهما (10) فیها (7) (11).

    1. ای فی التسمیة باسامی العبادات سواءٌ علی القول بالصحیح ام علی القول بالاعمّ.

    2. عبارت «فی التسمیة باسامیها»، جار و مجرور و متعلّق به «دخل» در عبارت «فلا شبهة فی عدم دخل ما ندب الیه الخ» می باشد.

    3. ای و کذا لا شبهة فی عدم دخل ما له دخلٌ فی تشخّص العبادات مطلقاً شطراً او شرطاً فی التسمیة بأسامی العبادات سواءٌ علی القول بالصحیح و کذا علی القول بالاعمّ.

    4. ای ماهیّة العبادات.

    5. ای عدم دخل ما له الدخل شرطاً فی اصل ماهیّة العبادات.

    6. ای باسامی العبادات.

    7. ای فی التسمیة باسامی العبادات.

    8. ای بالتسمیة باسامی العبادات.

    9. این نظریّه مرحوم بهبهانی است که می فرمایند: الفاظ عبادات به لحاظ اجزاء برای معنای صحیح یعنی واجد جمیع اجزاء وضع شده اند و لی به لحاظ شرایط، برای معنای اعمّ از صحیح و فاسد یعنی اعمّ از اینکه واجد شرایط باشد یا خیر وضع شده اند؛ به عبارت دیگر، ایشان موضوعٌ له الفاظ عبادات را معنای اعمّ دانسته و مراد ایشان از جامعی که موضوعٌ له الفاظ عبادات قرار گرفته است، معنای واجد جمیع اجزاء می باشد، اعمّ از اینکه واجد شرایط نیز بوده باشد یا خیر[4] ؛

استدلال ایشان آن است که شرط، امری خارج از ماهیّت عبادت بوده و دخالتی در حصول مصلحت مدّ نظر شارع از تشریع این عبادت ندارد، به خلاف اجزاء که داخل در ماهیّت عبادت بوده و دخیل در حصول مصلحت مدّ نظر شارع از تشریع این عبادت می باشند؛ لذا با اخلال به شرط نیز مصلحت مدّ نظر شارع از تشریع این عبادت حاصل بوده و اسم عبادت صدق می نماید، به خلاف اخلال به جزء که موجب عدم حصول مصلحت مدّ نظر شارع از تشریع این عبادت و در نتیجه موجب عدم صدق اسم این عبادت خواهد بود[5] .

    10. ای اعتبار ما له الدخل شرطاً فی اصل ماهیّة العبادات و ما له الدخل جزءاً فی اصل ماهیّة العبادات.

    11. زیرا همانطور که گذشت، صحّت کما اینکه متوقّف بر وجود اجزاء می باشد، متوقّف بر وجود شرایط نیز هست[6] ؛

این پاسخ مرحوم مصنّف به دو امر اشاره دارد:

اوّل آنکه همانطور که گذشت، جامع میان افراد صحیح، به لحاظ نفس این افراد قابل تصویر نبوده و به لحاظ آثار آنها مثل نهی از فحشاء و منکر به آن اشاره می شود و معلوم است که این آثار، بر تامّ الاجزاء و الشرائط بار می شوند نه بر تامّ الاجزاء فقط؛

و دوّم آنکه ادلّه ای که برای قول صحیحی اقامه شد، اعمّ از تبادر صحیح، صحّت سلب از فاسد، اخبار مُثبِته بعض آثار برای اسامی عبادات و اخبار نافی طبیعت عبادات به صرف فقدان یک جزء یا شرط و همچنین ادّعای استقرار طریقه واضعین بر وضع برای مرکّبات تامّه، همگی وضع الفاظ عبادات برای صحیح به معنای تامّ الاجزاء و الشرایط را اثبات می نمایند، نه وضع الفاظ عبادات برای صحیح به معنای تامّ الاجزاء فقط[7] .