موضوع: معاد در قرآن/آیه 264 بقره /انفاق و آفات آن

آیه 260 بقره

﴿وَ إِذْ قالَ إِبْراهيمُ رَبِّ أَرِني‌ كَيْفَ تُحْيِ الْمَوْتى‌ قالَ أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قالَ بَلى‌ وَ لكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبي‌ قالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّيْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَيْكَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلى‌ كُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءاً ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَأْتينَكَ سَعْياً وَ اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزيزٌ حَكيمٌ﴾[1]

در تفسیر عیاشی آمده که منصور (خلیفه‌ی عباسی) همه‌ی قضات را جمع کرد و به آنها گفت شخصی جزئی از مالش را وصیت کرده است؛ بگوئید جزء مال چقدر است؟ قضات درماندند و جوابی نداشتند؛ منصور شخصی را نزد امام صادق علیه السلام فرستاد و از ایشان پرسید؛ امام فرمودند: هذا فی کتاب الله بیّن؛ و به این آیه استدلال کردند؛ حضرت ابراهیم اجزاء پرنده‌ها را ده قسمت کرد و بر روی ده کوه گذاشت؛ بنابراین قرآن به یک دهم، جزء گفته است.

آیه 264 بقره

﴿يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذى‌ كَالَّذي يُنْفِقُ مالَهُ رِئاءَ النَّاسِ وَ لا يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوانٍ عَلَيْهِ تُرابٌ فَأَصابَهُ وابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلْداً لا يَقْدِرُونَ عَلى‌ شَيْ‌ءٍ مِمَّا كَسَبُوا وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكافِرينَ﴾[2]

يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا

همانطور که در گذشته نیز گفته‌ شد وقتی بعد از «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا» فروع دین ذکر می‌شود مشخّص می‌شود که خطاب برای فروع دین، مخصوص مؤمنین است؛ غیرمؤمنین و غیرمسلمین مخاطب فروع قرار نمی‌گیرند؛ حدّاقلّ غیرمسلمین در فروع، مخطاب خطابهای قرآنی نیستند؛ زیرا خطاب کردن کسی که معتقد نیست و قبول ندارد قبیح است؛ البتّه ممکن است قائل شویم در عالم ثبوت، غیرمسلمین نیز مکلّف به فروع هستند ولی در عالم اثبات کسی که اصول و ریشه‌ی این فروع را نپذیرفته، خطاب به او لغو و عبث است و از خداوند حکیم صادر نمی‌شود.

لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذى

ابطال: مصدر باب افعال بمعنای بی‌اثرکردن؛ هر عملی که مقتضی‌اش مانع از تأثیر داشته باشد باطل نامیده می‌شود؛ صدقه بما هی صدقه مقتضی آثار و برکاتی است؛ می‌فرماید: ای مؤمنین مانع اثر صدقه نشوید و بگذارید اثر کند و دنیا و آخرتتان را آباد کند.

صَدَقاتِ: جمع صدقه: هر کار نیکی که بر پایه‌ی اعتقاد صادق و عمل صادق شکل بگیرد؛ هر کار صادقانه مقتضی تولید کمالاتی است که بر پایه‌ی صداقت شکل می‌گیرند؛ اصولاً تمام بایدها و نبایدها در صورتی مثمر ثمر هستند که بر پایه‌ی صداقت تحقّق بیابند.

بِالْمَنِّ وَ الْأَذى: باء سببیّت؛ منّت گذاشتن و اذیّت کردن دو مانعی هستند که جلوی اثر صدقه را می‌گیرند؛

منّ: مصدر منَّ یمُنُّ؛ منّت شبیه تکبّر از صفات مختصّ خداست؛ زیرا منّت گذاشتن در انجام کاری از کسی صحیح است که نسبت به آن عمل، غنی و بی‌نیاز باشد؛ انسان به عمل صالح و صدقه‌ی خود نیاز دارد لذا انسانِ منّت‌گذار دروغگو و کاذب است هم در عمل و هم در اعتقاد؛ حقیقتِ منّت هم کذب است و هم ایذاء.

أذی: مصدر إَذِیَ یأذَی؛ رنجیده شدن یا رنجاندن؛ در عطف اذی بر منّ دو احتمال وجود دارد: عطف تفسیری یا عطف اعمّ بر اخصّ؛ شاهد بر مطلب فرمایش امام صادق علیه السلام است:

قال قال رسول الله (صلى الله عليه و آله): من أسدى إلى مؤمن معروفا، ثم آذاه بالكلام أو من عليه، فقد أبطل الله صدقته.[3] [4]

منّت باعث اذیّت مؤمن می‌شود؛ اذیّت گاهی ار منّت است و گاهی از غیرمنّت مانند سخن نابجا.

كَالَّذي يُنْفِقُ مالَهُ رِئاءَ النَّاسِ

حضرت حقّ تبارک و تعالی برای منّت و اذیّت مثالی می‌زند و آن را تشبیه می‌کند به یک کار باطل بی‌خاصیت؛ کسی که منّت می‌گذارد یا اذیّت می‌کند مانند انسان منافقی است که مالش را برای نشان دادن به مردم انفاق می‌کند؛ منّ و اذی تشبیه شده‌اند به ریاء و شرک؛ منّت و اذیّت در حدّ شرک است زیرا همانطور که شرک دروغ است منّت و اذیّت نیز دروغ است دروغِ اعتقادی و عملی؛ همانطور که شرک اعمال انسان را باطل می‌کند، منّت و اذیّت نیز مبطل هستند.

وَ لا يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ

واو حالیه؛ حال برای انفاق‌کننده؛ یعنی انسان منافق مالش را ریاءً انفاق می‌کند در حالیکه به خدا و قیامت ایمان ندارد؛ این ریشه‌ی تمام مطالبی است که از اوّل آیه گفته شد؛ منّت و اذیّت و ریاء از رذائل اخلاقی هستند؛ رذائل اخلاقی واعتقادی در انسان چرا پدید می‌آیند؟ این جمله بیان علّت این رذائل است و آن عدم ایمان به مبدأ و معاد است؛ اصولاً همه‌ی انحرافات انسان از مسیر صداقت و پاکی، حاکی از کذب در اعتقاد است؛ و اینکه دو اصل اساسی طهارت بخشی در او نیست: اصل توحید و اصل معاد؛ توحید و معاد انسان را در مسیر پاکی قرار می‌دهند.