موضوع: كتاب الصوم/ثبوت الهلال /عدد

سه شنبه با علی زین العباد است * محمدباقرش دین را عماد است

ز جعفر صادقش دین گشته تدوین * از این رو این سه را نعم المهاد است

قَالَ الصادق علیه السلام:‌ إِذَا رَأَيْتُمُ الْعَبْدَ يَتَفَقَّدُ الذُّنُوبَ مِنَ النَّاسِ نَاسِياً لِذَنْبِهِ فَاعْلَمُوا أَنَّهُ قَدْ مُكِرَ بِهِ.[1]

اگر دیدید شخصی به دنبال پیداکردن و افشاء گناهان و خطاهای مردم است در حالیکه گناه خود را فراموش کرده است، بدانید که چنین کسی مورد مکر خداست؛ مکر یعنی حیله اندیشی برای لطمه وارد کردن و ایجاد نقص در دیگری؛ تفقّد از گناهان مردم نیز مکر و حیله است؛ و الله خیر الماکرین.

خلاصه جلسه قبل

طبق آنچه گفتیم عمده و اساس در اثبات هلال، رؤیت است و دیگر طرق نیز به همین برمی‌گردد مانند بیّنه و شیوع و حتی حکم حاکم.

عدد

طریق دیگری که برای اثبات هلال ذکر شده عدد است؛ برای عدد دو صورت تصوّر می‌شود:

اوّل: اوّل ماه هلال دیده شود ولی شب سی‌ام دیده نشود شب بعد اوّل ماه خواهد بود چه ماه دیده شود یا دیده نشود چون ماه قمری 31 روزه نیست.

دوّم: در برخی روایات آمده که ماه شعبان 29 روزه و ماه رمضان 30 روزه است.

مرحوم صدوق در من لایحضر فرموده است: أن شهر رمضان تام لاینقص ابدا کما أن شهر شعبان ناقص دائما لنصوص دل علی ذلک:

وَ فِي رِوَايَةِ حُذَيْفَةَ بْنِ مَنْصُورٍ عَنْ مُعَاذِ بْنِ كَثِيرٍ وَ يُقَالُ لَهُ مُعَاذُ بْنُ مُسْلِمٍ الْهَرَّاء عَنْ أَبِي عَبْدِاللَّهِ قَالَ: شَهْرُ رَمَضَانَ ثَلَاثُونَ يَوْماً لَايَنْقُصُ وَ اللَّهِ ‌أَبَدا.

ماه رمضان همیشه تامّ است و هیچگاه ناقص نیست و ماه شعبان همیشه ناقص است.

وَ فِي رِوَايَةِ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ بْنِ بَزِيعٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَعْقُوبَ عَنْ شُعَيْبٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: قُلْتُ لَهُ إِنَّ النَّاسَ يَرْوُونَ أَنَّ النَّبِيَّ مَا صَامَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ تِسْعَةً وَ عِشْرِينَ يَوْماً أَكْثَرُ مِمَّا صَامَ ثَلَاثِينَ قَالَ كَذَبُوا مَا صَامَ رَسُولُ اللَّهِ إِلَّا تَامّاً وَ لَاتَكُونُ الْفَرَائِضُ نَاقِصَةً إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ‌وَتَعَالَى خَلَقَ السَّنَةَ ثَلَاثَمِائَةٍ وَ سِتِّينَ يَوْماً وَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّام فَحَجَزَهَ مِنْ ثَلَاثِمِائَةٍ وَ سِتِّينَ يَوْماً فَالسَّنَةُ ثَلَاثُمِائَةٍ وَ أَرْبَعَةٌ وَ خَمْسُونَ يَوْماً وَ شَهْرُ رَمَضَانَ ثَلَاثُونَ يَوْماً لِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَ‌ وَ لِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَ الْكَامِلُ تَامٌّ وَ شَوَّالٌ تِسْعَةٌ وَ عِشْرُونَ يَوْماً وَ ذُو الْقَعْدَةِ ثَلَاثُونَ يَوْماً لِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ واعَدْنا مُوسى‌ ثَلاثِينَ لَيْلَة فَالشَّهْرُ هَكَذَا ثُمَّ هَكَذَا أَيْ شَهْرٌ تَامٌّ وَ شَهْرٌ نَاقِصٌ وَ شَهْرُ رَمَضَانَ لَايَنْقُصُ أَبَداً وَ شَعْبَانُ لَايَتِمُّ أَبَداً.

وَ سَأَلَ أَبُو بَصِيرٍ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ‌ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَ‌ وَ لِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ قَالَ ثَلَاثِينَ يَوْماً.

رُوِيَ عَنْ يَاسِرٍ الْخَادِمِ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا هَلْ يَكُونُ شَهْرُ رَمَضَانَ تِسْعَةً وَ عِشْرِينَ يَوْماً فَقَالَ إِنَّ شَهْرَ رَمَضَانَ لَا يَنْقُصُ مِنْ ثَلَاثِينَ يَوْماً أَبَداً.

سپس مرحوم صدوق عبارت عجیبی دارد می‌فرماید: مَنْ خَالَفَ هَذِهِ الْأَخْبَارَ وَ ذَهَبَ إِلَى الْأَخْبَارِ الْمُوَافِقَةِ لِلْعَامَّةِ فِي ضِدِّهَا اتُّقِيَ كَمَا يُتَّقَى الْعَامَّةُ وَ لَا يُكَلَّمُ إِلَّا بِالتَّقِيَّةِ كَائِناً مَنْ كَانَ إِلَّا أَنْ يَكُونَ مُسْتَرْشِداً فَيُرْشَدَ وَ يُبَيَّنَ لَهُ فَإِنَّ الْبِدْعَةَ إِنَّمَا تُمَاثُ وَ تُبْطَلُ بِتَرْكِ ذِكْرِهَا وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ‌. [2]

در مقابل این نظریه، نظریه‌ی شیخ مفید است که می‌فرماید ماه شعبان و ماه رمضان نیز مانند بقیه‌ی ماهها گاهی ناقص و گاهی تام هستند

بررسی نظریه‌ی مرحوم صدوق

اوّلاً روایات مذکور همه ضعیف السند هستند.

ثانیاً محتوای این روایات با واقعیّات خارجی هماهمنگ نیست؛ تعیین اوّل ماه با حرکت ماه و خورشید و اینها مشخّص می‌شود.

ثالثاً در مورد وَ لِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ هیچ روایتی نیامده که عده بمعنای 30 روز است بلکه بمعنای کامل شدن ماه است چه 30 روزه باشد یا 20 روزه.

رابعاً روایاتی که می‌گوید پیامبر ماههای رمضانش 30 روزه بوده شاید در دوره‌ی عمر پیامبر همه‌ی ماه رمضانها اتّفاقاً 30 روزه بوده است این محال عقلی نیست ولی معنایش این نیست که تا قیامت همینطور است؛ آیه‌ی مربوط به حضرت موسی نیز همینطور شاید آن سال ماه ذی قعده 30 روزه بوده است.

بنابراین محتوای این روایات ضعف استدلالی دارد با توجّه به واقعیّتهای خارجی و تحلیلهای عقلی و همچنین روایات دیگری که می‌فرماید ماه رمضان 29 روزه هم می‌شود.

بنابراین قبول این روایات تعبّدی نیست؛ اصلاً تعبّد در تکوینیّات معنا ندارد.

اضف الی ذلک روایات رؤیت؛ روایات رؤیت اگر تواتر لفظی نداشته باشد تواتر معنوی دارد و سلّمنا که تواتر معنوی هم نداشته باشد امّا تواتر اجمالی دارد.

بنابراین عدد بمعنای دوم قابل قبول نیست و هیچکس بعد از مرحوم صدوق قائل به این معنا نشده است.

حکم حاکم

طریق بعد برای اثبات اوّل ماه، حکم حاکم است این طریق یک طریق مستقلّی نیست زیرا به رؤیت برمی‌گردد؛ یعنی حاکم هیچگاه بدون رؤیت یا خبر از رؤیت حکم نمی‌کند به اوّل ماه؛ بلکه بر اساس رؤیت و برای رفع اختلاف و خصومت، حکم می کند؛ لکن این طریق مباحث جانبی دارد مثل اینکه حکم حاکم از چه بابی است: از باب قضاست یا از باب فتوا؟ و مباحث دیگر؛ سیأتی انشاءالله.