موضوع: كتاب الصوم/هلال /مقدمه

دوشنبه دارد از اولاد زهرا * دو معصومی ز آیات تعالی

یکی نامش حسن دیگر حسین است * ز نور آن دو، نور عالمین است

ولی امروز با میلاد عباس * معطر گشته با عطر گل یاس

امام حسین علیه السلام:‌ اللَّهُمَّ لَا تَسْتَدْرِجْنِي بِالْإِحْسَان‌[1] ؛ الِاسْتِدْرَاجُ مِنَ اللَّهِ سُبْحَانَهُ لِعَبْدِهِ أَنْ يُسْبِغَ عَلَيْهِ النِّعَمَ وَ يَسْلُبَهُ الشُّكْر.[2]

استدراج آن است که خداوند نعمت را بر عبدش بریزد ولی توفیق شکر را از او بگیرد.این منجر به غفلت می‌شود و غفلت مقدّمه‌ی گناه است و گناه سبب تبعید عن رحمة الله.

خلاصه‌ی جلسه قبل

بحث صلاة مسافر و صوم مسافر تمام شد؛ نسبت به صلاة مسافر در یک مورد نظر ما مخالف مشهور شد و آن عبارت بود از مقدار مسافت شرعی ولی در غالب مطالب به این نتیجه رسیدیم که در اعم اغلب ما ذهب الیه المشهور هو المحقق بحسب ادلّه‌ی اجتهادی و فقاهتی؛ و طول و تفصیل در این مباحث ثمره‌ی علمی داشت؛ و در باب صوم مسافر، مسأله‌ی روزه‌ی غیرماه رمضان در ماه رمضان بحسب ادله‌ی اجتهادی منعی نداشت ولی بحسب ادلّه‌ی فقاهتی شکّ در إجزاء وجود داشت؛ امّا با توجّه به اینکه نزدیک ماه مبارک رمضان هستیم بحث هلال را شروع می‌کنیم.

فقه الهلال

مقدّمه

آنچه در آسمان دنیا بعنوان قمر در قالب یک جرم خاص دیده می‌شود، در لغت از آغاز پیدایش تا سه روز هلال نام دارد و بعد از آن، قمر نامیده می‌شود.

(ابن منظور در لسان العرب می‌فرماید: أَبوالهثيم: يسمى القمر لليلتين من أَول الشهر هلالًا، و لليلتين من آخره، ليلة ست و عشرين و ليلة سبع و عشرين، هلالًا، و يسمى ما بين ذلك قَمَراً. الجوهري: القَمَرُ بعد ثلاث إِلى آخر الشهر يسمى قمراً لبياضه)[3]

هلال از باب اینکه در قدیم وقتی ماه دیده می‌شده صدایی و ناله‌ای یا ذکر و تکبیری از مردم شنیده می‌شده است همانطور که استهل الصبی یعنی نوزاد جیغ کشید؛ و قمر از باب غلبه که وقتی قطر ماه زیاد می‌شود قمر گفته می‌شود یعنی روشن‌تر و ظاهرتر.

این موجود آسمانی که در آسمان دنیا و منظومه‌ی شمسی بعنوان قمر زمین نامیده می‌شود، در علم هیئت و نجوم، همیشه مورد سؤال بوده و در زمان اسلام نیز طبق گزارش قرآن کریم در آیه‌ی 189 بقره ﴿يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِيَ مَواقيتُ لِلنَّاسِ وَ الْحَج﴾[4] مورد پرسش قرار گرفته است لکن این پرسش از ذات و ماهیت هلال نیست بلکه سؤال از فوائد و آثار و تغییر و تحوّلاتی است که می‌دیدند؛ زیرا اوّلاً اگر سؤال از ماهیت بود جمع نمی‌آمد بصورت اهلة بلکه هلال یا قمر می‌آمد؛ اینکه اهله آمده یعنی تغییر و تحوّلات چیست و چه فائده‌ای دارد؛ و ثانیاً جواب سؤال که در آیه آمده: هِيَ مَواقيتُ لِلنَّاسِ وَ الْحَج؛ این تکثّر حالتها در این موجود، وقتها را مشخّص می‌کند؛ زمان حجّ و ماه رمضان و غیره.

برای اینکه اجمالا نظری به ماهیت قمر شده باشد، اشاره می‌کنیم به مطالبی که متخصّصین فنّ در راستای ماهیت شناسی قمر بیان کرده‌اند.

قمر زمین (ماه) سیاره‌ای است در منظومه‌ی شمسی دارای جرم حَجَری که در فاصله‌ی 384 هزار کیلومتری از زمین به دور آن می‌چرخد؛ بعضی گفته‌اند قبل از زمین بوجود آمده و بعضی می‌گویند بعد از آن؛ حدود 4 میلیارد و نیم سال قبل با انفجاراتی که در کرات آسمانی اتّفاق افتاده است، قطعه‌ای از زمین تبدیل شده است به ماه؛ عناصری که در این کره هست علاوه بر اینکه شن و خاک و اینها هست، عناصر اصلی آن منیزیم، آهن، اکسیژن، اورانیوم، تتانیوم، پتاسیم و غیره؛

ماه هم بدور خودش می‌چرخد هم بدور زمین؛ یک طرف آن به سمت زمین است و دیده می‌شود و طرف دیگر دیده نمی‌شود؛ سمتی که دیده می‌شود، خورشید بر آن می‌تابد و تا 128 درجه گرما دارد و سمتی که دیده نمی‌شود آب دارد و یخبندان است؛ فاصله‌ی ماه با زمین 385 هزار کیلومتر است، حجمش یک پنجاهم زمین و قطرش 476 کیلومتر می‌باشد.

علی کلّ حال قمر زمین نسبت به تفقّه در دین خدا آثار و فوائدی دارد و در قسمتهای مختلف دین نقش ایفاء می‌کند؛ و در بُعد استنباط احکام شرعی فی الجمله موضوع قرار می‌گیرد و برخی احکام بر آن مترتّب می‌شود؛ لذا در قرآن می‌فرماید: ﴿ هِيَ مَواقيتُ لِلنَّاسِ وَ الْحَج﴾ و امام صادق علیه السلام در تفسیر این آیه می‌فرمایند: لصومهم و فطرهم و حجهم؛[5] و در آیه‌ی دیگری می‌فرماید: ﴿فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْه﴾[6]

ابتداء و انتهاء ماه قمری توسّط این موجود آسمانی مشخّص می‌شود؛ و چون بعضی از اعمال شریعت متوقّف شده است بر تعیین اوّل و آخر یا وسط ماه، باید ارتباط احکام شرع با ماه را بررسی کنیم؛ اوّلین و محوری‌ترین موضوع، اثبات اوّل و آخر ماه است با عنوان رؤیة الهلال؛ رؤیت هلال یک عمل خارجی و فعل مکلّف است که علاوه بر اینکه تحت عنوان استهلال، متعلّق حکم شرعی قرار می‌گیرد، آثار و فوائدی دارد که باید بررسی شود؛ فقهاء عظام در کتب فقهی اوّلین عنوانی را که ذکر کرده‌اند، طرق اثبات هلال است سیأتی.