موضوع: كتاب الصلاة/صلاة المسافر /ملاک در قصرو تمام در قضاء

بسم الله

قال امیرالمؤمنین علیه السلام: جعل اللّه سبحانه حقوق عباده مقدّمة لحقوقه.[1]

خداوند حقّ بندگانش را بر حقّ خود مقدّم کرده است.

لذا بندگان موظّفند از درون زندگی اجتماعی به خدا برسند؛ مسیر حقیقی بندگی خدا از بین اخلاق و روابط اجتماعی است.

خلاصه جلسه قبل

کلام در مسأله 10 در این بود که ملاک در قصر و تمام در قضاء، اوّل وقت است یا آخر وقت؟ تا اینجا انتخاب شد که ملاک، آخر وقت است؛ بعد از آنکه حال مکلّف از سفر به حضر یا بالعکس تبدّل پیدا کرد و نماز فوت شد، طبق یک قیاس منطقی اقترانی حملی شکل اوّل، چون عنوان فوت منطبق بر آخر وقت می‌شود و دلیل قضاء می‌گوید: «اقض مافات کما فات» ملاک، آخر وقت است.

امّا روایت زراره باقی ماند که ظاهرش مخالف قول مختار است؛ به این رواین صحیحه گفته نشده است بخاطر موسی بن بکر که بحسب کتب رجالی، شخصی مجهول است؛ لکن در سند تفسیر علی بن ابراهیم آمده و چون ایشان ثقه و از شخصیتهای بزرگ شیعه می باشد و روایات تفسیرش را توثیق کرده است لذا توثیق او مقبول است مانند توثیق ابن قولویه در کامل الزیارات؛ علی کل حال سلمنا این روایت معتبر باشد:

وَ عَنْهُ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ عَنْ مُوسَى بْنِ بَكْرٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ: أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ رَجُلٍ دَخَلَ وَقْتُ الصَّلَاةِ وَ هُوَ فِي السَّفَرِ فَأَخَّرَ الصَّلَاةَ حَتَّى قَدِمَ فَهُوَ يُرِيدُ [أَنْ] يُصَلِّيَهَا إِذَا قَدِمَ إِلَى أَهْلِهِ فَنَسِيَ حِينَ قَدِمَ إِلَى أَهْلِهِ أَنْ يُصَلِّيَهَا حَتَّى ذَهَبَ وَقْتُهَا؛ قَالَ: يُصَلِّيهَا رَكْعَتَيْنِ صَلَاةَ الْمُسَافِرِ لِأَنَّ الْوَقْتَ دَخَلَ وَ هُوَ مُسَافِرٌ كَانَ يَنْبَغِي لَهُ أَنْ يُصَلِّيَ عِنْدَ ذَلِكَ.[2]

طبق این روایت، ملاک، آخر وقت است؛ لذا معارض است با آنچه گفته شد.

جواب

اوّلاً مرحوم حرّ عاملی این روایت را در بابی آورده که بحث این است که ملاک در قصر، زمان وجوب است یا زمان اداء؛ لذا این روایت مزاحم روایاتی است که بر اساس آنها فتوا دادیم ملاک، زمان اداست؛ هرچه آنجا گفتیم اینجا هم می‌گوییم؛ روایت را اختصاص می‌دهیم به تعارض گذشته که دو طائفه روایت بود: یکی می‌گفت ملاک، زمان وجوب است و دیگری می‌گفت ملاک، زمان اداست؛ و طائفه‌ی زمان اداء را مقدّم کردیم و روایات زمان وجوب را کنار گذاشتیم؛ این روایت را هم کنار می‌گذاریم.

ثانیاً می‌توان گفت این روایت زمان فضیلت را می‌گوید؛ می‌خواست به وطن برسد و نماز را در وقت فضیلت بخواند امّا وقت فضیلت فوت شد؛ لذا روایت درباره‌ی ملاک قصر و تمام در اداست نه قضاء.

ثالثاً مشکل سندی است که اشاره شد.

باتوجّه به این سه نکته این روایت ضرری به قول مختار نمی‌زند.

مسألة 11 عروه

الأقوى كون المسافر مخيرا بين القصر و التمام في الأماكن الأربعة‌و هي مسجد الحرام و مسجد النبي ص و مسجد الكوفة و الحائر الحسيني ع بل التمام هو الأفضل و إن كان الأحوط هو القصر و ما ذكرنا هو القدر المتيقن و إلا فلا يبعد كون المدار على البلدان الأربعة و هي مكة و المدينة و الكوفة و كربلاء لكن لا ينبغي ترك الاحتياط خصوصا في الأخيرتين و لا يلحق بها سائر المشاهد و الأحوط في المساجد الثلاثة الاقتصار على الأصلي منها دون الزيادات الحادثة في بعضها نعم لا فرق فيها بين السطوح و الصحن و المواضع المنخفضة منها كما أن الأحوط في الحائر الاقتصار على ما حول الضريح المبارك‌.[3]

در این مسأله یک فرع ذکر شده است درباره‌ی چهار منطقه‌ی زمین که در دو مقام بحث می‌شود:

مقام اوّل: اصل اینکه در این امکنه نماز قصر است یا تمام یا تخییر.

مقام دوّم: مقصود از این اماکن چه محدوده ای است.

مقام اوّل

ادعای اولیه‌ی فقهاء این است که مسافر در این امکنه‌ی اربعه، مخیّر است بین قصر و اتمام کما ذکر عن صاحب المفتاح تکثر دعوی الاجماع؛ گرچه اجماع بشکل کامل ثابت نیست زیرا مرحوم صدوق و مرحوم شیخ حرفهایی دارند که خواهد آمد؛ ولی اجماع در اینجا مدرکی است و این دأب علماء است که وقتی یک فرع فقهی حکمش واضح می‌شود اجماع را هم ذکر می‌کنند.

برای بررسی مدرک این قضیه و تحقیق در مقام عرض می‌شود روایات این باب سه طائفه‌اند

طائفه ی اوّل: روایاتی که دلالت دارند بر اینکه در این امکنه نماز را تمام بخواند:

صحیحه‌ی عبدالرحمن بن حجاج

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَنِ التَّمَامِ بِمَكَّةَ وَ الْمَدِينَةِ فَقَالَ أَتِمَّ وَ إِنْ لَمْ تُصَلِّ فِيهِمَا إِلَّا صَلَاةً وَاحِدَةً.[4]

روایت شبه صحیحه‌ی حماد بن عیسی

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ وَ أَبِي عَلِيِّ بْنِ رَاشِدٍ جَمِيعاً عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ أَنَّهُ قَالَ: مِنْ مَخْزُونِ عِلْمِ اللَّهِ الْإِتْمَامُ فِي أَرْبَعَةِ مَوَاطِنَ حَرَمِ اللَّهِ وَ حَرَمِ رَسُولِهِ وَ حَرَمِ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ وَ حَرَمِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ. [5]

صحیحه‌ی علی بن مهزیار

وَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ قَالَ: كَتَبْتُ إِلَى أَبِي جَعْفَرٍ الثَّانِي أَنَّ الرِّوَايَةَ قَدِ اخْتَلَفَتْ عَنْ آبَائِكَ فِي الْإِتْمَامِ وَ التَّقْصِيرِ لِلصَّلَاةِ فِي الْحَرَمَيْنِ فَمِنْهَا أَنْ يَأْمُرَ بِتَتْمِيمِ الصَّلَاةِ وَ لَوْ صَلَاةً وَاحِدَةً وَ مِنْهَا أَنْ يَأْمُرَ بِقَصْرِ الصَّلَاةِ مَا لَمْ يَنْوِ مُقَامَ عَشَرَةِ أَيَّامٍ وَ لَمْ أَزَلْ عَلَى الْإِتْمَامِ فِيهِمَا إِلَى أَنْ صَدَرْنَا مِنْ حَجِّنَا فِي عَامِنَا هَذَا فَإِنَّ فُقَهَاءَ أَصْحَابِنَا أَشَارُوا عَلَيَّ بِالتَّقْصِيرِ إِذَا كُنْتُ لَاأَنْوِي مُقَامَ عَشَرَةٍ وَ قَدْ ضِقْتُ بِذَلِكَ حَتَّى أَعْرِفَ رَأْيَكَ فَكَتَبَ بِخَطِّهِ قَدْ عَلِمْتَ يَرْحَمُكَ اللَّهُ فَضْلَ الصَّلَاةِ فِي الْحَرَمَيْنِ عَلَى غَيْرِهِمَا فَأَنَا أُحِبُّ لَكَ إِذَا دَخَلْتَهُمَا أَنْ لَاتُقَصِّرَ وَ تُكْثِرَ فِيهِمَا مِنَ الصَّلَاةِ فَقُلْتُ لَهُ بَعْدَ ذَلِكَ بِسَنَتَيْنِ مُشَافَهَةً إِنِّي كَتَبْتُ إِلَيْكَ بِكَذَا فَأَجَبْتَ بِكَذَا فَقَالَ نَعَمْ فَقُلْتُ أَيَّ شَيْ‌ءٍ تَعْنِي بِالْحَرَمَيْنِ فَقَالَ مَكَّةَ وَ الْمَدِينَةَ الْحَدِيثَ. [6]

محل استشهاد ما این قسمت از روایت است: إِذَا دَخَلْتَهُمَا أَنْ لَاتُقَصِّرَ.

طائفه‌ی دوّم: روایاتی که دلالت بر قصد دارند:

صحیحه‌ی ابی ولّاد حناط

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِي وَلَّادٍ الْحَنَّاطِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ إِنِّي كُنْتُ نَوَيْتُ حِينَ دَخَلْتُ الْمَدِينَةَ أَنْ أُقِيمَ بِهَا عَشَرَةَ أَيَّامٍ‌ وَ أُتِمَّ الصَّلَاةَ ثُمَّ بَدَا لِي بَعْدَ أَنْ أُقِيمَ بِهَا فَمَا تَرَى لِي أُتِمُّ أَمْ أُقَصِّرُ؛ فَقَالَ: إِنْ كُنْتَ دَخَلْتَ الْمَدِينَةَ وَ صَلَّيْتَ بِهَا فَرِيضَةً وَاحِدَةً بِتَمَامٍ فَلَيْسَ لَكَ أَنْ تُقَصِّرَ حَتَّى تَخْرُجَ مِنْهَا وَ إِنْ كُنْتَ حِينَ دَخَلْتَهَا عَلَى نِيَّتِكَ التَّمَامِ فَلَمْ تُصَلِّ فِيهَا صَلَاةً فَرِيضَةً وَاحِدَةً بِتَمَامٍ حَتَّى بَدَا لَكَ أَنْ لَاتُقِيمَ فَأَنْتَ فِي تِلْكَ الْحَالِ بِالْخِيَارِ إِنْ شِئْتَ فَانْوِ الْمُقَامَ عَشْراً وَ أَتِمَّ وَ إِنْ لَمْ تَنْوِ الْمُقَامَ فَقَصِّرْ مَا بَيْنَكَ وَ بَيْنَ شَهْرٍ فَإِذَا مَضَى لَكَ شَهْرٌ فَأَتِمَّ الصَّلَاةَ.[7]

می‌فرماید کسی که در مکه و مدینه نیّت اقامت نداشته باشد نمازش شکسته است.