موضوع: الأوامر/الإجزاء /إجزاء مأموربه اضطراری از مأموربه واقعی

قال علیٌ علیه‌السلام: ح5) عجبت لمن نسي الموت و هو يرى من يموت.[1]

تعجب می‌کنم از کسی که مرگ را فراموش کرده است در حالی که همان کس می‌بیند که چه کسانی فوت می‌کنند در عین حال مرگ را فراموش می‌کند ریشه فراموشی مرگ برمی‌گردد به حالات روانی انسان، انسان فکر می‌کند مرگ فقط برای دیگران است، چنین تفکراتی باعث فراموشی مرگ می‌شود.

بحث ما در مورد مقام اول بود که آیا اتیان ماموربه اضطراری مجزی از ماموربه واقعی خواهد بود به گونه‌ای که نیازی به اعاده در وقت وقضا در خارج وقت نیست؟

بحث ثبوتی را مطرح کردیم ورسیدیم به بحث اثباتی مساله در بحث اثباتی ببینیم آیا ادله دلالت می‌کنند بر اینکه امتثال ماموربه اضطراری مجزی از ماموربه واقعی است یا نیست؟ مساله را باید از دیدگاه ادله اجتهادی (قرآن وروایات) وهم از دیدگاه ادله فقاهتی واصول عملیه مورد بررسی قرار دهیم.

اما بررسی مساله از دیدگاه ادله اجتهادی

مرحوم صاحب کفایه فرمودند: آیات وروایات اطلاق دارند یعنی دلالت می‌کنند بر اینکه اگر مکلف ماموربه اضطراری را اتیان نمود مجزی از ماموربه واقعی است، چه اضطرار در وقت وخارج وقت برطرف شود وچه بر طرف نشود، بعد محقق خراسانی شاهدی از قرآن می‌آورد ﴿فتیمموا صعیدا طیبا﴾[2] تیمم کنید مطلق است وبیان نکرده است که بعدا آب پیدا بشود یا نه؛ معلوم می‌شود که نماز با تیمم مجزی است مطلقا.

اما روایات

مرحوم آخوند دو روایت آورده است ولی روایات خیلی زیاد هستند از باب نمونه تعدادی از آنها را که شیخ حر عاملی در وسائل آورده است ذکر می‌کنیم، مرحوم شیخ حر عاملی این روایات را در دو سه تا از ابواب وسائل الشیعه تنظیم کرده است ج2ابواب تیمم باب14 وباب 23 وباب 25.

التراب احد الطهورین، ولی روایت چنین است ان التیمم احد الطهورین [3] یا روایت دیگری که مرحوم صاحب کفایه نوشته است : التراب احد الطهورین یکفیک عشر سنین؛ این روایت به این صورت است که که ابوذر از پیامبرصلی‌الله‌علیه‌وآله سوالی در مورد تیمم می‌پرسند وپیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله در جواب می‌فرمایند:

يا اباذر يكفيك الصعيد عشر سنين.[4]

برای تو تیمم تا ده سال کافی است، این از باب بیان مسأله است نه اینکه حقیقتا تیمم ده سال می‌ماند مسلما انسان بخاطر مادی بودنش نیازهایی دارد که آن نیازها روزانه است ولی منظور این است که تیمم این قدر ظرفیت دارد .

دقیقا همین حدیث در باب 23 تکرار شده است حدیث

این روایاتی بود که صاحب کفایه اینها را ذکر کرده است، اما بعضی روایات را هم جناب آخوند ذکر نکرده است، از جمله:

جميل بن دراج، عن أبي عبد الله عليه السلام (في حديث) قال: إن الله جعل التراب طهورا كما جعل الماء طهورا.[5]

خداوند خاک را به عنوان مطهِر قرار داد کما اینکه آب را به عنوان مطهِر قرار داد. یعنی در این حدیث تراب را عِدل ماء قرار داده است واطلاق دارد.

روایت بعدی: ح3: سماعة قال: سألت أبا عبد الله عليه السلام عن الرجل يكون معه الماء في السفر فيخاف قلته، قال: يتيمم بالصعيد ويستبقي الماء، فإن الله عز وجل جعلهما طهورا: الماء والصعيد.[6]

خداوند دو چیز را مطهِر قرار داد یکی آب و دیگری خاک، اینها هم مطلق اند یعنی هم می‌توان تیمم گرفت ونماز خواند وهم می‌شود وضو گرفت، اعم از اینکه با پیدا شدن آب، اضطرار برطرف شود یا برطرف نشود، کلام مطلق است.

روایت بعدی: وبإسناده عن الحسين بن سعيد، عن حماد، عن حريز، عن محمد بن مسلم قال: سألت أبا عبد الله عليه السلام عن رجل أجنب فتيمم بالصعيد وصلى ثم وجد الماء،

قال: لا يعيد، إن رب الماء (هو رب) الصعيد، فقد فعل أحد الطهورين.[7]

در مورد کسی که جنب شده وبعد آب پیدا کرده ونماز خوانده است ونیازی به اعاده ندارد. که امام می‌فرماید خدای آب همان خدای خاک است.

این روایت موثق است، سند روایت صحیح است، سعید بن حسین اهوازی ثقه است و حماد هم ثقه بودنش معلوم است وحُریز از جانب نجاشی توثیق شده ومحمد بن مسلم از صحابه بزرگ ائمه بوده است.

روایت بعدی:: ح17: وبإسناده عن سعد، عن الحسن بن موسى الخشاب، عن علي بن أسباط، عن علي بن سالم، عن أبي عبد الله عليه السلام قال: قلت له: أتيمم وأصلي ثم أجد الماء وقد بقي على وقت، فقال: لا تعد الصلاة، فإن رب الماء هو رب الصعيد.[8]

یک نفر به امام صادق علیه‌السلام می‌گوید من آب پیدا نکردم با تیمم نماز خواندم وبعد آب پیدا کردم که امام علیه‌السلام به او می‌فرماید: لازم نیست نماز را اعاده کنی چونکه خدای آب همان خدای خاک است.

بنابراین از نظر مرحوم صاحب کفایه روایات اطلاق دارند ودلالت می‌کنند که ماموربه اضطراری کفایت می‌کند ومجزی از ماموربه واقعی است، دلیل مرحوم آخوند به غیر از اطلاق آیه، اطلاق روایات هم است.

اثر فقهی مباحث

مرحوم سید یزدی در العروة الوثقی همین فتوا را داده است که اگر کسی آب پیدا نکرد وتیمم کرد وبا آن نماز خواند نمازش صحیح است.

مسألة 11: ) إذا طلب الماء بمقتضى وظيفته فلم يجد) آب پیدا نکرد (فتيمم وصلى ثم تبين وجوده في محل الطلب) وبعد از تیمم وخواندن نماز آب پیدا شد

(من الغَلوة أو الغلوتين ) غَلوه یعنی مسافتی که یک تیر از کمان رها شده طی می‌کند یا دو تیر انداختن یعنی مسافتی که دو تیر پشت سر هم طی می‌کند.

(أو الرحل أو القافلة صحت صلاته ولا يجب القضاء أو الإعادة)[9] در بین زاد وراحله خودت یا کاروانیان آب پیدا شد، نماز ترابیه‌ای که خوانده‌ای، صحیح است، ونیازی به قضا در خارج وقت یا اعاده در داخل وقت نیست.

مرحوم صاحب عروه در فقه نظرش با صاحب کفایه در اصول موافق است یعنی از اطلاق ادله اجتهادی استفاده کردند که اتیان ماموربه اضطراری مجزی از ماموربه واقعی است.

بدار چطور؟ از اطلاقی که در کلام این دو فقیه واصولی موجود است می‌فهمیم که در نظر آنان بدار جایز است. مجزی است مطلقا یعنی بدار جایز است وهمان اول وقت، می‌تواند با تیمم نماز بخواند.

مرحوم محقق خوئی نسبت به اطلاق ادله اجتهادی که مرحوم صاحب کفایه بیان کردند اشکال وارد می‌کند واطلاق را نمی‌پذیرد ومی‌فرماید اطلاق ادله فقط مربوط به کسی است که در تمام وقت مضطر باشد بنابراین اگر چنانچه کسی در بعضی از وقت مضطر باشد ادله مشروعیت تیمم نسبت به او اطلاق ندارد .( ج44 موسوعه ، محاضرات آقای خوئی ص47 بحث اصولی وهمچنین بحث فقهی آقای خوئی بنام تنقیح ج10 موسوعه ص325)

روش اجتهادی چنین است یعنی اصول هماهنگ با فقه جلو می‌رود.

پس تا اینجا مرحوم محقق خراسانی فرمودند که آیات و روایات اطلاق دارند وماموربه اضطراری مجزی از ماموربه واقعی است. آقای خوئی این اطلاق را نمی‌پذیرد.