موضوع: كتاب الخمس/ارباح المكاسب /مئونه

بحث ما در مورد معنای مئونه بود، مرحوم صاحب عروه مئونه را به صورت مفصل در مساله 61 بیان کرد ومصادیق فراوانی برای آن بیان کرد، وحاشیه‌های علما را در این مورد آورد، در اینجا باید ببینیم ریشه معنای مئونه در کلام کدام یک از فقهاء است، ریشه بحث را در کلام صاحب جواهر ومرحوم شیخ انصاری پیدا کنیم یعنی هم صاحب جواهر وهم شیخ انصاری برای معنای مئونه که محدوده‌اش چیست یک ملاکی بدست ما داده‌اند؛ مرحوم صاحب جواهر ملاک را عرف عام دانسته‌اند وگفته‌اند برای فهمیدن این که محدوده مئونه چیست مطلب را به عرف واگذار می‌کنیم.

علت‌اش این است که واگذاری مراد ومقصود مئونه به عرف، برمی‌گردد به یک کبرای کلی، وآن کبرای کلی این است که تمام خطاباتی که در لسان شارع وارد شده واگذار به عرف شده است از جمله واژه‌ای که در لسان شارع آمده مئونه است، مئونه در روایات متعدد آمده است پس مئونه به فهم عرفی واگذار می‌شود ، عرف، مئونه را به هرگونه که معنا کرد همان محدوده مئونه خواهد بود وهمچنین مفهوم عیال، منظور از عرف، عرف عام است چه عرف صدر اسلام باشد وچه عرف زمانهای بعد، هیچ تفاوتی ندارند.

در اینجا به نظر صاحب جواهر هم مئونه باید به عرف واگذار شود وهم مفهوم عیال، جا دارد عبارت صاحب جواهر را بخوانیم. فهم مفهوم صاحب جواهر خیلی مهم است، در اهمیت جواهر الکلام همین بس، که محقق نائینی برای اجازه اجتهاد از جواهر امتحان می‌گرفت وبراساس فهم جواهر اجازه اجتهاد می‌داد.

(فالأولى إيكاله إلى العرف [1] ) اولی این است که مراد از مئونه به عرف واگذار شود

( كايكال المراد بالعيال إليه ) عینا مانند واگذار کردن مراد از عیال به عرف، البته منظور، عرف عام است (یعنی تمام مردم کوچه وبازار) نه عرف خاص، برخلاف عرف فقهاء که عرف خاص‌ است

(إذ ما من أحد إلا وعنده عيال) چون کسی نیست مگر اینکه دارای عیال است، منتهی باید ببینیم عرف در مورد عیال چه می‌گوید؟ آیا عیال، افراد واجب النفقه هستند یا عیال اعم از واجب النفقه و... هستند

( وله مئونة ) وبرای او مئونه‌ای است

( ولعله لا فرق فيه على الظاهر بين واجبي النفقة وغيرهم) بنابر نظر صاحب جواهر ظاهرا فرقی بین واجب‌النفقه وغیر واجب‌النفقه نیست، یعنی فرقی بین زن وبچه که واجب‌النفقه هستند با پدر ومادر که واجب‌النفقه هستند ومهمان و.. نیست، وهمه عیال هستند.

( مع صدق اسم العيلولة عليه عرفا) با اینکه اسم عیلوله بر غیر واجب‌النفقه صدق می‌کند عرفا.

صاحب جواهر برای تایید از علمای سابق شاهد مثال می‌آورد.

(كما صرح به في المسالك والمدارك والرياض ) کما اینکه تصریح کرده‌اند صاحب مسالک و وصاحب مدارک و صاحب ریاض به شامل بودن واجب‌النفقه وغیر واجب‌النفقه

(وإن أطلق بعضهم) گرچه بعضیها مئوونه را به صورت مطلق آوردند

(بل اقتصر في السرائر وعن غيره على الأول) بلکه ابن ادریس در سرائر وهمچنین از دیگران نقل شده: اکتفا کرده‌اند علی الاول طبق چیزی که صاحب جواهر توضیح داد اول، واجب النفقه است، گفتند: عیال واجب النفقه وغیر واجب النفقه را شامل است در حالی که سرائر به اولی یعنی واجب النفقه اکتفا کرده است، یعنی مئونه فقط واجب النفقه را در بر می‌گیرد وشامل غیر واجب النفقه نمی‌شود.

(لكن لا صراحة فيه بعدم اندراج غيره معه) لکن صراحتی در کلام سرائر نیست که غیر واجب النفقه داخل در مئونه نیست،

(كما انه لا فرق في تناول المئونة بين ما يحتاجه لنفس المأكل والمشرب والملبس والمسكن ونحوها وبين ما يحتاجه لزياراته وصدقاته وجوائزه وهداياه وأضيافه وغيرها مما هو جار على نسَق العرف والعادات) صاحب جواهر فرمود:

مئونه هم شامل امور مادی می‌شود مثل غذا لباس ونوشیدنی ومسکن وامثال اینها وهم شامل امور معنوی مثل زیارت صدقات جوائزی که می‌دهد ومهمانیها وغیر اینها که عرف می‌گوید اینها مئونه او هستند پس، از نظر صاحب جواهر هم امور مادی وهم امور معنوی داخل در مئونه هستند

(بحيث لا يُعدّ من السَرف والسَفه والمستنكر عادة مع ملاحظة حال الشخص بالنسبة إلى ما يناسبه من جميع ذلك) با این قید که به‌گونه‌ی باید باشد که اسراف وکار سفهی نباشد یعنی هزینه‌هایی که می‌کند اسراف و سفهی نباشد درنتیجه مئونه نسبت به اشخاص متفاوت می‌شود ممکن است مئونه یک نفر در ماه 50 میلیون باشد وممکن است برای شخص دیگر 5میلیون باشد، کسی که مئونه‌اش 50 میلیون است، این مقدار 50 میلیون خمس ندارد واضافه بر آن خمس دارد وکسی هم که مئونه‌اش 5 میلیون است خمس ندارد ولذا اگر 15 میلیون درآمد کسب کرد به مقدار بیش از 5 میلیون خمس تعلق می‌گیرد ولی کسی که مئونه‌اش 50 میلیون است به این مقدار از درآمد خمس تعلق نمی‌گیرد

(وبالجملة إيكال المئونة والعيال إلى العرف اولى من التعرض لبيانهما وتفصيلهما) اولویت دارد که ما هم مفهوم مئونه، وهم مفهوم عیال را به عرف واگذار کنیم ودیگر متعرض بیان وشرح وتفصیل مئونه وعیال نشویم

(وإن قال في المسالك والروضة وتبعه عليه غيره) مسالک وروضة تالیف شهید ثانی ره است که ایشان وتابعین‌اش گفته‌اند

(المراد بالمئونة هنا ما يُنفقه على نفسه وعياله الواجبي النفقة وغيرهم ، كالضيف والهدية والصلة لإخوانه وما يأخذه الظالم منه قهرا أو يصانعه به اختيارا ، والحقوقِ اللازمة له بنذر أو كفارةٍ ومئونةِ التزويج وما يشتريه لنفسه من دابة وأمة وثوب ونحوها) مرحوم صاحب جواهر گفت معنای مئونه وعیال را به عرف واگذار کنید ولی صاحب مسالک وروضة البهیة گفتند مراد از مئونه هر آن چیزی است که هزینه می‌کند برای خودش وبرای عیال واجب النفقه وغیر واجب النفقه، مثل مهمان وهدیه دادن وصله دادن وهر آن چیزی که ظالم از انسان می‌گیرد، اینها جزء مئونه هستند چه دزدی باشد وچه زورگیری، مثلا در زیارت عتبات کسی یا دولتی از مکلف هزینه‌ای مطالبه کند جزء مئونه خواهد بود این گرفتن اموال قهری باشد یا با وعید وترساندن که او با اختیار خودش از مال خود با سازش میان خودشان، به زورگیر می‌دهد، وهمچنین حقوقی که بر انسان لازم است، بوسیله نذر یا کفاره یا هزینه‌ای ازدواج وهر آنچه برای خودش می‌خرد مثل مرکب وخدمتکار وپرستار ولباس و... تمام اینها داخل مئونه هستند با رعایت شأن، وشأن را هم عرف تشخیص می‌دهد

(ويعتبر في ذلك ما يليق بحاله عادة) شرط در هزینه‌هایی که گفتیم آن چیزی است که عادةً لایق به شأن او باشد

(وزاد في الأخير (روضةالبهیة) والمدارك والرياض ما يغرمه في أسفار الطاعات) تمام هزینه‌هایی که در سفرهای عبادی به عهده مکلف می‌آید جزء مئونه به حساب می‌آیند

(من حج مندوب أو زيارات) حج مستحبی یا زیارات، تمام این هزینه‌ها وغرامات جزء مئونه می‌شوند

(بل لم يستبعده في المسالك أيضا‌) ودر مسالک هم همین را گفته است.

خلاصه مطلب

صاحب جواهر فهم مئونه وفهم عیال را با لحاظ شأنیت به عرف واگذار کرد ولی صاحب مسالک وتعدادی از فقهاء مصادیق فراوانی را برای مئونه ذکر کردند وگفتند مئونه تمام چیزهایی است که به گردن انسان می‌آید ومثالهایش را گفتند، وعیال را هم اعم از واجب النفقه مثل همسر وفرزندان وپدر ومادر وغیر واجب النفقه می‌دانند یعنی همه اینها مشمول معنی عیال می‌شوند.

وکلام شیخ انصاری برای فردا انشاءالله