درس خارج اصول استاد سید محسن حسینی‌فقیه

موضوع: استصحاب / بررسی ادله حجیت استصحاب / دلیل چهارم: روایات / فقه الحدیث صحیحه دوم جناب زراره / بررسی احتمالات پیرامون سوال سوم زراره

[ ٤١٩٢ ] ١ ـ محمّد بن الحسن بإسناده عن الحسين بن سعيد ، عن حمّاد ، عن حريز ، عن زرارة قال : قلت له : أصاب ثوبي دم رعاف أو غيره أو شيء من منيّ ـ إلى أن قال ـ فإن ظننت أنه قد أصابه ولم أتيقّن ذلك فنظرت فلم أر شيئاً ثمّ صلّيت فرأيت فيه ، قال : تغسله ، ولا تعيد الصلاة ، قلت : لم ذاك ؟ قال : لأنك كنت على يقين من طهارتك ثمّ شككت فليس ينبغي لك أن تنقض اليقين بالشك أبداً .

قلت : فهل عليّ إن شككت في أنّه أصابه شيء أن أنظر فيه ؟ قال : لا ، ولكنك إنما تريد أن تذهب الشك الذي وقع في نفسك ، الحديث.[1]

[ ٤٢٣٦ ] ١ ـ محمّد بن الحسن بإسناده عن الحسين بن سعيد ، عن حمّاد ، عن حريز ، عن زرارة قال : قلت : أصاب ثوبي دم رعاف أو شيء من مني ـ إلى أن قال ـ إن رأيته في ثوبي وأنا في الصلاة ؟ قال : تنقض الصلاة وتعيد إذا شككت في موضع منه ثمّ رأيته ، وإن لم تشكّ ثمّ رأيته رطباً قطعت وغسلته ثمّ بنيت على الصلاة ، لأنّك لا تدري لعلّه شيء أوقع عليك ، فليس ينبغي أن تنقض اليقين بالشك.[2]

صحیحه ثانیه جناب زراره شامل 6 سؤال است که 2 سؤال محل کلام ماست.

از نظر منابعی که در این صحیحه آمده، آیت الله سیستانی در کتاب استصحاب خود تنبه داده‌اند و می‌فرمایند اکثر آقایان به این مطلب التفات نکرده‌اند و یا اگر هم التفات داشتند، تذکر و تنبه نداده‌اند. ایشان در صفحه 92 می‌فرمایند این حدیث مشتمل بر 6 سؤال است و همه آنها مرتبط به بحث طهارت خبثیه است و طهارت حدثیه در این روایت محل بحث نیست.

ایشان در ادامه می‌فرمایند قبل از طرح باید ملاحظه کنیم که آیا مصدر آن، حجت است یا خیر. همچنین می‌فرمایند این صحیحه هم در تهذیب و هم در استبصار مرحوم شیخ طوسی (گاهی به تهذیب و استبصار می‌گویند تهذیبین چون هر دو برای یک نفر (مرحوم شیخ طوسی) است) و هم در علل الشرایع مرحوم شیخ صدوق آمده است.

آیت الله سیستانی می‌فرمایند روایت در تهذیبین اسناد به امام (علیه السلام) داده نشده، اما در علل الشرایع مستند به امام باقر (علیه السلام) است. مرحوم علامه در منتهی المطلب می‌فرمایند روایت مستند به امام (علیه السلام) نیست، ولی آیت الله سیستانی می‌فرمایند مرحوم علامه از علل الشرایع غفلت کرده‌اند و ظن غالب این است که مسند به امام (علیه السلام) باشد، چون در علل الشرایع از ابتدا مستند به امام (علیه السلام) است. آیت الله سیستانی در صفحه 94 می‌فرمایند بین تهذیبین و علل الشرایع از حیث متن اختلاف است و البته صاحب منتقی الجمان در جلد اول صفحه 81 تفتن به این مطلب داده و گفته‌اند این اختلاف موجب تغیر معنا نیست، ولی متأخرین به این اختلاف متن التفات نکرده‌اند و به نظر ما این اختلاف موجب اختلاف در استظهار است.

در ما نحن فیه 2 فراز برای استدلالی که حضرت فرمودند، وجود دارد. یعنی فراز اول سؤال سوم و فراز دوم سؤال ششم. اولین استشهاد سؤال سوم است که در این سؤال 4 احتمال وجود دارد و استصحاب با 3 احتمال موافق است.

سؤال سوم: ظن به اصابه قبل از نماز بود و به مرحله یقین نرسیده و قبل از نماز تحقیق و تفحص کرد ولی چیزی نیافت و نماز را خواند و بعد از نماز محل اصابه را دید. در سؤال سوم 4 احتمال هست که 3 احتمال به درد بحث استصحاب می‌خورد:

احتمال اول: شک لاحق اعم از ظن به اصابه است. مثلاً ساعت 10 یقین به طهارت، ساعت 11 ظن به اصابه نجاست، ساعت 11:30 فحص، بعد از فحص چیزی نفهمید، ساعت 12 نماز خواند و ساعت 12:30 نجاست را دید. یعنی یقین می‌کند که نجاست مشاهده شده همان نجاست مظنونه قبل از نماز است.

بنا بر احتمال اول آیا استصحاب جاری می‌شود؟ بله. لحظه ورود در نماز استصحاب را جاری می‌کند. وقتی جناب زراره سؤال می‌کند لم ذلک، حضرت می‌فرمایند لأنک کنت علی یقین من طهارتک. در مثال ما یقین ساعت 10 و شک هم اعم از ظن است و پنجاه پنجاه نیست (شک در اصطلاحات روائی به غیر یقین و اطمینان (عدم العلم) گفته می‌شود). یعنی در ابتدای نماز یقین را به شک بعدی نقض نکن. پس در احتمال اول استصحاب جاری است.

احتمال دوم: مثلاً ساعت 10 یقین به طهارت، ساعت 11 ظن به اصابه نجاست، ساعت 11:30 فحص، بعد از فحص عدم ظفر یعنی چیزی نفهمید، ساعت 12 نماز، تا اینجا مثل احتمال اول است. بعد از ساعت 12 رؤیت نجاست، یعنی احتمال می‌دهد که این نجاست بعد از نماز همان نجاست قبل از نماز باشد و شاید هم آن نباشد. تنها فرقش با احتمال اول این است که وقتی یقین به نجاست پیدا کرد و نجاست را دید، در احتمال اول یقین می‌کند که نجاست مرئیه همان نجاست مظنونه است ولی در احتمال دوم هم احتمال می‌دهد آن باشد و هم احتمال می‌دهد آن نباشد. یعنی در این احتمال هم در لحظه ورود در نماز استصحاب جاری می‌شود و انتهای کار اثری در اصل جریان استصحاب نمی‌گذارد. بعد از نماز هم شاید بشود استصحاب را جاری کرد البته نسبت به مظنون نه نسبت به مرئی.

احتمال سوم: مثلاً ساعت 10 یقین به طهارت، ساعت 11 ظن به اصابه نجاست، ساعت 11:30 فحص و یقین به عدم نجاست، پس تا مرحله فحص احتمال 3 با احتمال 1 و 2 مشترک است و تنها فرقش این است که در احتمال 1 و 2 عدم رؤیت نجاست و بقاء ظن، ولی در احتمال 3 یقین به عدم اصابه نجاست پیدا کرد. طبعاً ساعت 12 نماز، ساعت 12:30 نجاست را دید و احتمال می‌دهد که این نجاست همان نجاست مظنونه‌ای باشد که برایش یقین به عدم حاصل شد و احتمال می‌دهد نجاستی باشد که در اثناء نماز و یا بعد از نماز و قبل از مشاهده برایش عارض شده است و می‌گوید انشاءالله این، آن نجاست نیست و استصحاب را جاری می‌کند.

فرق اول احتمال 3 با احتمال 1 و 2 این است که در احتمال 1 و 2 بعد از فحص هنوز شکش که اعم از ظن است، باقیست، ولی در احتمال 3 یقین به عدم اصابه می‌کند.

فرق دوم این است که در احتمال 1 و 2 لحظه ورود در نماز می‌توانست استصحاب عدم نجاست را جاری کند ولی در احتمال 3 جایی برای استصحاب عدم نجاست در لحظه ورود در نماز نیست، چون یقین به عدم نجاست پیدا کرد. ولی در احتمال 3 استصحاب جاری می‌شود چون یقین به عدم اصابه نجاست بعد از نماز زائل می‌شود، یعنی یقین قبل از نماز را از بین برده است چون می‌گوییم شاید طهارت ساعت 10 تا بعد از نماز باقی باشد و شاید هم باقی نباشد.

آیت الله فیاض می‌گویند در اینجا استصحاب بقاء طهارت (استصحاب تعلیقی) جاری می‌شود. چون یقین قبل از نماز از بین می‌رود. ولی به نظر ما احتمال سوم به شک ساری می‌خورد چون رؤیت نجاست کرده و می‌گوید شاید این همان نجاست باشد و آن یقین از بین می‌رود.

احتمال چهارم: مثلاً ساعت 10 یقین به طهارت، ساعت 11 ظن به اصابه نجاست، ساعت 11:30 فحص، بعد از فحص عدم ظفر یعنی چیزی نفهمید، ساعت 12 نماز، ساعت 12:30 رؤیت نجاست. تنها فرقش با احتمال 3 این است که در 3 احتمال می‌دادیم که نجاست مرئیه همان نجاست مظنونه ساعت 11 باشد ولی در احتمال 4 یقین داریم که نجاست مرئیه همان نجاست مظنونه است.

در این احتمال استصحاب طهارت جاری نمی‌شود، چون در مثال ما ساعت 11 ظن به نجاست بود و 11:30 فحص کردیم و یقین به عدم پیدا کردیم و نماز را خواندیم و الان یقین پیدا می‌کنیم که آن ظن مطابق واقع بوده و الان هم یقین داریم و در اینجا بروز شکی نیست که بخواهیم استصحاب را جاری کنیم.

فرق احتمال 4 با احتمالات 1 و 2 و 3 این است که در احتمال 1 و 2 قبل از نماز یقین وجود نداشت ولی در احتمال 3 و 4 قبل از نماز یقین وجود دارد. به تعبیر دیگر در احتمال 1 و 2 با استصحاب طهارت نماز را خواند و در احتمال 3 و 4 با یقین به طهارت نماز را خواند.