درس خارج فقه احمد فرخ‌فال

موضوع: تعاملات بشری/مبحث امربه معروف و نهی از منکر/

مرورآیاتی که مرتبط با امربه معروف و نهی از منکر هستند

مرحوم امام (ره) در ابتدای بحث امربه معروف و نهی‌از منکر در تحریرالوسیله تصریح فرمودند :

    1. امربه معروف و نهی از منکر از اشرف فرائض است

    2. قوام فرائض و واجبات در شریعت وابسته به اقامة امربه معروف و نهی از منکر است

    3. وجوب امربه معروف و نهی از منکر را از ضروریات دین است .

استاد : در ارتباط با اینکه امربه معروف و نهی ازمنکر در زمرة واجبات است این یک نکته است و نکتة مهم‌تر آن است که وجوب آن از ضروریات دین است .

دلیل این‌که امربه معروف و نهی از منکر از اشرف فرائض شمرده شده این است که منابع ما اعم از آیات و روایات آن را در عداد واجبات ، فرائض و ضروریات دین برشمرده‌اند .

و عرض کردیم ریشة حکمت عملی در انسان به دانش و جهان بینی و اندیشة انسان برمی‌گردد و این اندیشه‌ها قوامشان به امربه‌معروف و نهی از منکر است .

اما آیاتی که دال بر امربه معروف و نهی از منکر است :

﴿وَلْتَكُنْ‌ مِنْكُمْ‌ امَّةٌ يَدْعُونَ الىَ الْخَيْرِ وَ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْروُفِ وَ يَنْهَونَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ اولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُون﴾[1]

استاد : باید از شما امتی باشند که دعوت به خیر و امربه معروف و نهی از منکر کنند و این‌ها کسانی هستند که به فلاح و رستگاری خواهند رسید .

ممکن است کسی بگوید ﴿وَلْتَكُنْ‌ مِنْكُمْ‌ امَّةٌ﴾ «مِن» در اینجا تبعیضة است یعنی بعضی و گروهی از شما باید امربه‌معروف و نهی از منکر کنند و بخواهد از این نتیجه بگیرد که امربه معروف واجب نیست و اگر گروهی این‌کار را بر عهده بگیرند دیگران مسئولیتی نخواهند داشت .باید دید آیا این ادعا درست است یا خیر ؟

﴿كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لَوْ آمَنَ أَهْلُ الْكِتابِ لَكانَ خَيْراً لَهُمْ مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَ أَكْثَرُهُمُ الْفاسِقُونَ﴾ [2]

استاد : بهترین امت‌ها باشید که این‌ها آمده‌اند تا امربه‌معروف و نهی از منکر کنند و ایمان بخدا پیدا کنند .

ممکن است این‌جا هم کسی بگوید،یک خوب داریم و یک خوبتر بنابراین کسانی که امربه‌معروف نمی‌کنند ولی عامل به فرائض و احکام الهی هستند خوبند اما آمرین به معروف خوبترند .

آیا می‌شود این دو آیه را این‌گونه معنا کرد و گفت نمی‌توان وجوبی را برای امربه معروف اثبات کرد ؟!!!!

﴿يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ يُسارِعُونَ فِي الْخَيْراتِ وَ أُولئِكَ مِنَ الصَّالِحينَ﴾[3]

استاد : کسی بگوید انسان‌های با ایمان آن‌هایی هستند که ایمان به خدا و قیامت دارند و امربه معروف و نهی از منکر می‌کنند و بسوی خیر می‌شتابند این‌ها صالحان هستند .

این‌جا دیگرنمی‌توان گفت یک خوب داریم و یک خوب‌تر و خوب‌تر کسی است که امربه معروف می‌کند . خیر ، این‌جا می‌گوید صفات انسان‌های صالح چنین است ( کسانی که ایمان به خدا دارند ، ایمان به آخرت دارند ، آمر به معاریف بوده و در مقابل منکرات ایستادگی می‌کنند و نسبت به انجام کار خیر درنگ نکرده و شتاب می‌کنند ) .

حال آیا با استناد به این آیه می‌توان گفت کسی که آمربه معروف است ایمان دارد و تارک آن فاسق است ؟ خیر .

شرط ایمان از این آیه ثابت می‌شود اما فسق تارک آن را باید از آیات دیگر ثابت کرد .

﴿الَّذينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذي يَجِدُونَهُ مَكْتُوباً عِنْدَهُمْ فِي التَّوْراةِ وَ الْإِنْجيلِ يَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهاهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ يُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّباتِ وَ يُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبائِثَ وَ يَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الْأَغْلالَ الَّتي‌ كانَتْ عَلَيْهِمْ فَالَّذينَ آمَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذي أُنْزِلَ مَعَهُ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُون﴾‌[4]

استاد : آیا می‌دانی چه کسانی دنبال پیامبر رفتند یعنی با ایشان بیعت کردند و از ایشان پیروی کردند؟ این‌ها کسانی هستند که امربه‌معروف و نهی از منکر را احیاء می‌کنند. طیّبات را بر خود حلال کرده و خبائث را بر خود حرام می‌کنند .

بنابراین طبق آیه خود پیامبر آمربه معروف و ناهی از منکرهستندو طیبات را برخود حلال و خبائث را بر خود حرام نمود و کسانی هم که از ایشان پیروی می‌کنند همین مسیر را طی می‌کنند

﴿وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ يُقيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ يُطيعُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزيزٌ حَكيمٌ﴾[5]

استاد : در این آیه صفات مؤمنین بیان می‌شود . آیه می‌فرماید مؤمنین کسانی هستند که امر به معروف و نهی از منکر نموده ، نماز بر پا می‌دارند ، زکات می‌دهند ، از پروردگارو رسول خدا اطاعت می‌کنند ؛ یعنی امر به معروف و نهی از منکر در کنار فرائضی مثل اقامة صلاه و ایتاء زکات و اطاعت از خدا و رسول آمده است . در پایان آیه هم می‌فرماید کسانی که این‌ها را انجام می‌دهند مورد رحمت الهی قرار می‌گیرند .

﴿التَّائِبُونَ الْعابِدُونَ الْحامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ الْحافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنينَ﴾ [6]

استاد : این‌جا وقتی صفات مؤمنین را بیان می‌فرماید ، می‌گوید این‌ها اهل توبه ، اهل عبادت ، اهل حمد و ستایش خدا ، اهل رکوع و سجده ، اهل امر به معروف و نهی از منکرهستند ، حافظ حدود الهی بوده پس این‌ها مؤمن هستند و ای پیامبر به مؤمنین بشارت بده .

ببینید طبق این آیة کریمه ایمان طبق این شرایط اتفاق می‌افتد و مؤمن کسی است که این خصوصیات را داشته باشد .

﴿الَّذينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّكاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ وَ لِلَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُور﴾[7]

استاد : مؤمنین کسانی هستند که ما وقتی روی زمین به این‌ها قدرت و امکانت می‌دهیم اقامة نماز می‌کنند زکات می‌دهند و امربه معروف و نهی از منکر می‌کنند ... .

ببینید ، سیاق این آیات همه نشان دهندة آن است که همان‌طور که نماز و زکات از فرائض الهی است ، امربه معروف هم از فرائض الهی است .

﴿يا بُنَيَّ أَقِمِ الصَّلاةَ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ اصْبِرْ عَلى‌ ما أَصابَكَ إِنَّ ذلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ﴾[8]

استاد : خطاب‌هایی که در این آیه آمده دلیل وجاهت شرعی و بیان وظایف است که جناب لقمان به فرزند خود می‌گوید .

امر حقیقت در وجوب دارد ؛ وقتی به فرزندش می‌گوید ﴿أَقِمِ الصَّلاةَ﴾ یعنی کرنش در مقابل پرودگار متعال واجب است لذا وقتی می‌گوید ﴿وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَ عَنِ الْمُنْكَرِ﴾ دارد امر می‌کند و امر حقیقت در وجوب دارد .

حال شما به این آیات ضمیمه کنید آیاتی را که در مذمّت آمرین به منکر و ناهین از معروف وارد شده است :

﴿الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمُنْكَرِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ وَ يَقْبِضُونَ أَيْدِيَهُمْ نَسُوا اللَّهَ فَنَسِيَهُمْ إِنَّ الْمُنافِقينَ هُمُ الْفاسِقُونَ﴾[9]

استاد : همان‌طور که در آیات قبل خصوصیات مؤمنین را بیان کرد در این آیه خصوصیات منافقین را این‌گونه بیان می‌کند که ایشان کسانی هستند که نهی به منکر می‌کنند و جلوی معروف را می‌گیرند ، برخلاف وظیفة خود عمل می‌کنند لذا قرآن می‌فرماید این‌ها کسانی هستند که فاسقند بنابراین کسی که در جامعه امر به منکر می‌کند و آن را اشاعه می‌دهد این آیه صراحتاً می‌گوید که او فاسق است و این امر به منکر و نهی از معروف موجب فسق می‌گردد .

﴿لُعِنَ الَّذينَ كَفَرُوا مِنْ بَني‌ إِسْرائيلَ عَلى‌ لِسانِ داوُدَ وَ عيسَى ابْنِ مَرْيَمَ ذلِكَ بِما عَصَوْا وَ كانُوا يَعْتَدُونَ﴾[10]

استاد : آن‌هایی که از بنی اسرائیل عصیان کردند یعنی معاریف را کنار گذاشتند و مرتکب منکرات گردیدند این‌ها مورد لعن و نفرین ولی خود هستند « وَ كانُوا يَعْتَدُونَ » و در پایان می‌فرماید این‌ها متجاوزان به حقوق خدا و مردم هستند و در آیة بعد می‌فرماید :

﴿كانُوا لا يَتَناهَوْنَ عَنْ مُنكَرٍ فَعَلُوهُ لَبِئْسَ ما كانُوا يَفْعَلُونَ﴾[11]

استاد : می‌فرماید این‌هایی که بواسطة عصیان خود لعن شدند ، کسانی هستند که نهی از منکر نمی‌کردند بلکه منکر را انجام می‌دادند .... ببینید آیه چقدر صراحت دارد .

بنابراین کسی که می‌گفت آیات قبل دلالت بر وجوب امربه‌معروف نمی‌کند این‌جا دیگر راهی برای گریز از این مسئله ندارد .

﴿إِلهُكُمْ إِلهٌ واحِدٌ فَالَّذينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ قُلُوبُهُمْ مُنْكِرَةٌ وَ هُمْ مُسْتَكْبِرُونَ*لا جَرَمَ أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ ما يُسِرُّونَ وَ ما يُعْلِنُونَ إِنَّهُ لا يُحِبُّ الْمُسْتَكْبِرين﴾[12]

استاد : یعنی کسانی که نسبت به منکرات دلشان نرم است (راضی هستند) و خودشان هم دنبال منکرات می‌روند این‌ها مستکبر هستند .

﴿يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطانِ وَ مَنْ يَتَّبِعْ خُطُواتِ الشَّيْطانِ فَإِنَّهُ يَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ ما زَكى‌ مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَداً وَ لكِنَّ اللَّهَ يُزَكِّي مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ سَميعٌ عَليم﴾‌[13]

استاد : خصوصیت شیطان این است که امر به منکر می‌کند لذا دنباله روی منحرفین ثمره‌اش ارتکاب و اشاعة فحشا و منکرات است .

آیات دیگری هم داریم که انشاءالله درجلسة آینده بررسی خواهیم کرد . لذا وقتی این آیات را در کنار هم قرار می‌دهیم نه تنها به این نتیجه می‌رسیم که امربه‌معروف فریضه است بلکه مشخص می‌شود که همانگونه که مرحوم امام (ره) فرمود امربه معروف از اشرف فرائض است .