درس خارج فقه استاد محمدرضا عصمتی

موضوع: الأمارات/امکان تعبد به ظن /بررسی ادله استحاله تعبد به ظن

بحث ما این بود که آیا حجیت قرار دادن مظنه وظن آیا محالی را در پی دارد یا استحاله ای را در پی ندارد لذا آیا ممکن است یا ممکن نیست!؟

مطالبی را گفتیم تا اینجا که صاحب کفایه فرمودند: ما قیل او یمکن ان یقال فی وجه الاستحاله مطالبی که یا گفته شده یا می شود گفت در رابطه با استحاله اموری چند است. اول کسیکه بحث استحاله را به میان آورده است آقای ابن قبه است. ابن قبه گفته است تعبد به خبر واحد صحیح نیست او بحثش درباره خبر واحد بوده برای این عدم امکان تعبد به خبر واحد دو تا دلیل اورده:

یک دلیل این بوده که اگر تعبد به خبر واحد در اخبار عن النبی درست باشه باید تعبد به خبر واحد در اخبار عن الله هم درست باشه و چون دومی درست نیست فالاول مثله این را ما قبلا توضیح دادیم و گفتیم هیچ ملازمه ای نیست و دلیلش هم خیلی به درد فعلی ما نمیخورد.

دلیل دوم ابن قبه گرچه ظاهرا مربوط به خبر واحد است ولی ملاکا هر ظنی را شامل میشود. ابن قبه گفته است اگر خبر واحد حجت باشد لازمه اش تحریم حلال و تحلیل حرام است و تحریم حلال و تحلیل حرام بر حکیم قبیح است. ابن قبه همین مقدار گفته بیشتر از این نگفته است و ایشان در مورد خبر واحد گفته در بقیه ظنون نگفته است علمایی که بعد از ابن قبه آمده اند اولا این استدلال را تعمیم داده اند به هر مظنه ای خواه خبر واحد باشد یا خبر واحد نباشد کل ظن باشد این یک و ثانیا این استدلال ابن قبه را تحلیل کرده اند و چندین اشکال درست کرده اند تبدیلش کرده اند به چندین اشکال ، ابن قبه همینقدر گفته بود تحریم حلال و تحلیل حرام گفته بود اگر آنچه که خبر واحد میگوید حلال اگر در واقع حرام بود چیکار میکنید حرام را حلال کردید اگر در واقع حرام بوده گفته حلال حرام واقعی را حلال کردید این کار درست نیست ابن قبه همینقدر گفته کسانیکه بعد از او آمده اند گفته اند این کار تحلیل حلال و تحریم حلال اولا موجب اجتماع ضدین است در بعضی موارد موجب اجتماع مثلین است در بعضی از موارد تفویت مصلحت یا القاء در مفسده است اگر به خطاب نگاه کنید طلب ضدین است لذا یک اشکال دو اشکال نیست حالا یکی یکی جلو میریم

گفته اند تعبد به اماره ی ظنیه موجب اجتماع مثلین میشود یا اجتماع ضدین میشود ،چطوری؟ گاهی نماز جمعه درواقع و عند الله واجب است خبر واحد هم گفت صلوه الجمعه واجبه یک وجوب داریم عند الله حکم واقعی یک وجوب هم داریم خبر واحد درست کرده صدّق العادل عادل را تصدیق کن یعنی بگو واجبه پس یک وجوب داریم فی الواقع خبر واحد باشه یا نباشه یک وجوب هم از خبر واحد درست شد پس لازم می آید شی واحد دو تا وجوب داشته باشه میشه اجتماع مثلین یا در واقع حرام بود خبر واحد هم گفت حرامه باز هم لازمه اش اجتماع مثلین است دو تا حرام در یکجا جمع بشه و اجتماع مثلین باطل است اگر برعکس شد در واقع نماز جمعه واجب بود خبر واحد گفت صلوه الجمعه محرمه نماز جمعه حرام است یک حکمی داریم که خبر واحد درست کرد حرام یک حکمی در واقع داریم که واجب است. واجب و حرام باهم ضدین اند پس بنابراین اگر خبر واحد یا هر مظنه ای حجت باشد لازمه اش اجتماع ضدین است و اجتماع ضدین محال است این حرف را فرموده اند .

درباب اجتماع امر و نهی به تفصیل صحبت کردیم که اصلا احکام خمسه یعنی وجوب و حرمت و کراهت و استحباب و اباحه آیا اینها احکام متضاده هستند یا نه؟

صاحب کفایه قرص و محکم ایستاد فرمود نسبت بین احکام خمسه تکلیفیه نسبت تضاد است یعنی حرمت با وجوب در تضاد است با کراهت در تضاده و همچنین ، پس بین احکام خمسه تقابل تضاد وجود دارد برهمین اساس فرمودند اجتماع امر و نهی جایز نیست

ما اینجا دو تا حرف داریم :

یک حرف این است اصلا بین احکام خمسه تضاد هست یا نیست ؟بین وجوب و حرمت تضاد است؟

تضاد یعنی چی ؟ الضدان امران وجودیان لا یجتمعان ولکن یرتفعان

ما از شما سوال میکنیم اصلا وجوب و حرمت امران وجودیان ؟

به دیگر سخن تضاد مربوط به عالم تکوین و واقع است مربوط به عالم اعتبار و قرارداد نیست امران وجودیان یعنی دو امری که واقعیت داره لذا یک نقطه ی دیوار را ملاحظه کنید صد نفر باشند نمیشه در آن واحد هم سفید و هم سیاهش کنند یک نفر هم باشد نمی‌تواند ولی آیا نمی‌تواند دو تا ارباب یکی به این بنده بگه باغ را آب بده و یکی بگه آب نده؟ ولی دو نفر میتوانند این آجر را هم سفید کنند هم سیاه؟ نمیتوانند پس معلوم میشه تضاد مربوط به واقعیات است ، مربوط به اعتباریات نیست لذا اصل این موضوع که بین احکام خمسه تقابل تضاد هست اصلش قابل قبول نیست ما اصلا قبول نداریم که تقابل تقابل تضاد باشه اصلا اجتماع ضدینی در کار نیست هذا اولا و ثانیا شما می‌گویید خبر الواحد حجه. این حجیت یعنی چی؟

در باب حجیت بعضی گفته اند یعنی جعل حکم مماثل یعنی یک حکمی مثل حکم واقعی جعل میکند یک وجوب واقعی داشتیم یک وجوب دیگر هم جعل میکنند بعضی گفته اند یعنی این یعنی بر طبق این اماره حکمی جعل بشه این حرف به تصویب می‌رسد و تصویب باطل است وما شیعیان قبولش نداریم

پس حجیت یعنی چی؟ قبلا چندین بار گفتیم حجیت یعنی منجزیت و معذریت یعنی اگر این خبر واحد مطابق با واقع در آمد میگوییم واقع را انجام بده منجز است و حتمی اگر اشتباه درآمد عذر شما را مولا می‌پذیرد ولی دیگه خبری نیست شما به حکم واقعی نرسیدی حکم دیگری هم در کار نیست بنابر این عذر شما پذیرفته است میفرمایید این راه را رفتیم خود شما گفتید این راه را بروید ما رفتیم به جایی نرسیدیم دیگه حالا به گردن ما نیست عذر پذیرفته است پس حجیت به معنای منجزیت و معذریت است حکم جدیدی نداریم که بگویید اجتماع مثلین است ،کدام مثلین؟ خبر واحد حجت است برای شما وجوب درست کرد؟ نخیر ، حرمت درست کرد؟ نخیر، اصلا به شما گفت اگر راست در آمد منجز اگر راست در نیامد تو را محاکمه نمیکنند و مجازات نمیکنند همینقدر والا یک حکم جدیدی بگوییید نماز جمعه در اصل واجب بود خبر واحد گفت واجب است حالا یک وجوب دیگری هم درست شد، نخیر، نماز جمعه در واقع واجب بود خبر واحد گفت واجب نیست یک حرمتی درست بشود ، نخیر، اصلا خبرواحد ایجاد حکم جدید نمیکند اگر ایجاد حکم جدید نکرد دو تا حکم نداریم تا بگویید مثلین است و اجتماع مثلین تا بگویید ضدین است و اجتماع ضدین پس اصلا دو تا حکم نیست حجیت منجزیت و معذریت است حکمی نیست تا اجتماع ضدین باشد یا اجتماع مثلین باشد پس بنابراین این دلیلی و این مطلبی که فرمودند به اینکه اگر خبر واحد یا هر مظنه ای حجت باشد لازمه اش اجتماع مثلین است یا اجتماع ضدین است اولا دو تا حکم وجود ندارد ثانیا بین احکام تضادی وجود ندارد این دو تا ایراد از اصل وارد نیست واز اصلش اشکالی پیدا نمیشود پس ما افاده من وجه الاستحاله که اجتماع ضدین است و اجتماع مثلین است اصلا این اشکال پیدا نمیشود

این مطلب در رابطه با اجتماع مثلین و ضدین در رابطه با ایجاب و تحریم وجوب و حرمت

اما بعضی اجتماع مثلین و ضدین را اینجور گفتند که درستش میکنیم از اعتباریات خارجش میکنیم به اینگونه که مولا اگر چیزی را واجب میکند یعنی اراده کرده او را اگر چیزی را حرام میکند یعنی نسبت به او نا خوشایند است کراهت دارد و بدش می اید از او اجتماع اراده وکراهت را شما چه میگویید ؟ خبر واحد بگوید واجب یعنی اراده کردم او را ، در اصل حرام است یعنی از او کراهت دارم پس اجتماع اراده و کراهت است و اجتماع اراده وکراهت اجتماع ضدین است بعضی اینجور فرمودند ، اینجا را چطور جواب میدید از اجتماع ضدین ؟ جواب این سوال را خواهیم گفت و صلی الله علی محمد وآله الطاهرین