موضوع: عام و خاص/سرایت اجمال در عام و خاص /اجمال مخصص لُبّی در شبهه مصداقیه

بحث در مورد اجمال دلیل خاص بود که آیا به دلیل عام سرایت می‌کند یا نه؟

ابتدا مرحوم آخوند شبهه ی مفهومیه را که چهار صورت داشت را مورد بررسی قرار داده و فرمودند:

تنها در یک مورد، یعنی جایی که مخصص منفصل باشد و امر هم دایر بین اقل و اکثر باشد اجمال مفهومیِ خاص نه حکماً و نه حقیقتاً به عام سرایت نمی‌کند،اما در سه صورت دیگر اجمال خاص به عام سرایت خواهد کرد.

سپس به بررسی شبهه مصداقیه پرداخته و نتیجه این شد که: در شبهه ی مصداقیه چه اینکه مخصص متصل باشد و چه منفصل، در هر صورت اجمال خاص به عام سرایت کرده و در افراد مشکوک نمی‌توان به عام تمسک کرد و این احکام در جایی بود که شبهه ما مصداقیه بوده و مخصص ما هم به صورت لفظی از سمت مولا بیان شده باشد، اما اگر مخصص به صورت لبی باشد تکلیف چیست؟

منظور از مخصص لبی، مخصصی است که بدون انشا لفظ بیاید، مانند جایی که خاص با اجماع یا سیره یا حکم عقل بیان شود؛ برای مثال مولا به عبد می فرمایند: اکرم جیرانی،یعنی همسایگان من را اکرام کن،سپس عبد با دلیل عقل متوجه می‌شود که نباید دشمنان مولا را که در همسایگی او هستند،اکرام کند،در این صورت همسایگان غیر دشمن قطعاً اکرام می‌شوند همسایگان دشمن هم به واسطه مخصص لبی (دلیل عقل) قطعاً خارج می‌شوند اما کلام در آن افرادی است که دشمنی و دوستی شان با مولا مشخص نیست، یعنی ما معنا و مفهوم دشمنی را می دانیم ولیکن نمی‌دانیم،زید که در همسایگی مولاست آیا با مولا دشمن هست یا نه؟ فلذا خاص ما دچار اجمال مصداقی است حالا آیا می توان در افرد مشکوک به عام تمسک کرد یا خیر؟

ایشان می‌فرمایند اگر مخصص لبی ما به صورتی باشد که متکلم به آن تکیه و اتکال دارد،یعنی مخصص آنقدر روشن و واضح است که مولا در مقام بیان آن را مفروض گرفته و بیان نکرده،چون می دانسته هر مخاطبی این مخصص را خواهد فهمید،که در اینصورت مخصص لبی ما،مانند مخصص متصل بوده و اجمال آن به عام سرایت می کند، فلذا در فرد مشکوک نمی‌توان به عام تمسک کرد، چون چنین عامی که با مخصصِ لبیِ روشن و واضح تخصیص خورده، مانند همان عامِ تخصیص خورده به مخصص متصل، از ابتدای ظهور درخاص داشته و اجمال خاص به آن سرایت می‌کند، ولی اگر مخصص لبی روشن و واضح و قابل اتکال و تکیه برای متکلم نباشد، در این صورت (در صورت اجمال مخصص) در فرد مشکوک تمسک به عام می شود، چون عام در حق چنین فردی(فرد مشکوک)مانند همان اول که عام ظهور داشت،حجت خواهد بود.

مرحوم آخوند در بیان سر این تفصیل می‌فرمایند: آنچه از مولا صادر شده است، یک کلام عام است، و از ظاهر کلام مولا ظهور در عام فهمیده می‌شود،چون مولا حرف دیگری جز همین کلام‌ عام صادر نکرده،پس باید به همین ظاهر کلام مولا عمل کرد؛ مگر اینکه از خارج و به واسطه تفحص دریافتیم که مواردی از ظاهر کلام مولا خارج هستند و به آن قطع و یقین پیدا کردیم، که در این صورت طبق قطع و یقین خود عمل می‌کنیم برای مثال اگر مولا فرمودند:اکرم جیرانی(همسایگان مرا را اکرام کن)سپس عبد، از دلایل و قرائن خارجی دریافت که دشمنان مولا را قطعاً نباید اکرام کند، در این صورت می‌تواند به قطع خود عمل کند، اما ظاهر کلام مولا و اصالة العمومی که در کلام او جاری میشود، نسبت به افرادی که دشمن بودن یا نبودنشان مشکوک است همچنان باقی است،انچه از مولا صادر شده یک کلام بیشتر نیست، افراد مشکوک هم حجت و قرینه ای بر خلاف اکرامشان وجود ندارد فلذا در آنها می‌توان تمسک به عام کرده و اصالت العموم جاری کرد.

برخلاف جایی که مخصص لفظی باشد؛ وقتی مخصص لفظی است آنچه از مولا صادر شده، یک کلام عام و یک کلام خاص است، در این صورت آنچه ظهور در عام داشته باشد، می توان در ان به عام تمسک کرد،انچه ظهور درخاص داشته باشد، نمی‌توان در آن به عام تمسک کرد،در شبهه مصداقیه از آنجایی که افراد مشکوک نه تحت عام هستند و نه تحت خاص، به هیچ کدام از آنها نمی‌توان تمسک کرد، و افراد مشکوک از تحت عام و خاص خارجند؛ فلذا اجمال دلیل خاص به عام سرایت می‌کند، بر خلاف ما نحن فیه،آنچه از مولا صادر شده یک کلام است و تا وقتی که قطع به خلاف عام پیدا نکرده‌ایم، نمی‌توان با عام مخالفت کرد؛ فلذا در مثال مذکور وقتی مولا می‌فرماید: اکرم جیرانی ،وقتی عبد به واسطه حکم عقل، قطع پیدا کرد که دشمنان مولا از تحت عام خارج هستند، این مخصص(مخصص لبی) فقط در حق کسانی که دشمن بودنشان قطعیست،حجت است، اما افراد مشکوک چون حجتی بر خلافشان در کلام مولا نیامده، و از طرفی نسبت به آنها هم قطع به دشمنی پیدا نکرده‌ایم،پس همچنان ظاهر کلام مولا، آن‌ها را هم می‌گیرد و در آنها باید به عام،تمسک کرد.

صحت و سقم آنچه بیان کردیم(تمسک به عام در صورت عدم قطع به دخول فرد مشکوک تحت مخصص لبی) از جایی روشن می‌شود که اگر عبد بعد از شنیدن خطاب مولا(اکرم جیرانی)صرفاً به خاطر احتمال دشمنی، چند تن از همسایگان مولا را اکرام نکند مستحق عقاب خواهد بود، و اگر در مقام عذرخواهی بگوید: من احتمال می دادم آنها دشمن شما باشند لذا آنها را اکرام نکردم،این عذر مورد قبول نخواهد بود و عقاب چنین عبدی قبیح نیست.

کیف کان در مخصص لبی اگر مخصص روشن و قابل اتکا و اتکال برای مولا نباشد(مخصص منفصل) در صورت اجمال، با ان معامله مخصص منفصل شده و در افراد مشکوک میتوان به عام تمسک کرد.بر خلاف جایی که مخصص قابل اتکال مولا باشد که با ان معامله مخصص متصل شده،و در افراد مشکوک نمیتوان به عام تمسک کرد