موضوع: مقصد سوم: مفاهیم/بیان امور مقدماتی /تعریف مفهوم«3»

كما لا يهمّنا بيان أنه[1] من صفات المدلول أو الدلالة و إن كان بصفات‌ المدلول أشبه و[2] توصيف الدلالة به[3] ‌ أحيانا كان من باب التوصيف بحال المتعلق.

(کما لا یهمّنا...):

بحثی در ما نحن فیه مطرح می باشد و آن اینکه آیا منطوق و مفهوم از اوصاف و ویژگی های مدلول می باشند و به عبارتی مربوط به مدلول کلام هستند و باید گفته شود مدلول منطوقی و مدلول مفهومی یا از اوصاف و ویژگی های دلالت بوده و مربوط به دلالت کلام هستند و باید گفته شود دلالت منطوقی و دلالت مفهومی؟

مصنّف می فرمایند: پرداختن به این بحث فایده ای نداشته و ثمری بر آن مترتّب نمی گردد ولی با این وجود به نظر می رسد منطوق و مفهوم از اوصاف و ویژگی های مدلول می باشند و اگر هم در بعضی از موارد گفته می شود: «دلالت منطوقی» یا «دلالت مفهومی»، از باب مسامحه بوده و ویژگی مدلول به دلالت نسبت داده شده است. به عبارتی دیگر منطوق و مفهوم اوّلا و بالذات مربوط به مدلول می باشند و ثانیا و بالعرض به دلالت نیز اسناد داده می شوند.

فائده: به نظر می رسد اگرچه هم مدلول متّصف به وصف منطوقی و مفهومی می گردد و هم دلالت متّصف به وصف منطوقی و مفهومی،و لکن با اندکی تأمّل روشن می گردد که این دو از اوصاف دلالت می باشند به این صورت که اگر دلالت دلیل بر معنایی از نوع دلالت مطابقی یا به قرائن عامه و یا به قرائن خاصّه باشد کما مرّ بیانه، از نوع دلالت صریح و منطوقی به حساب می آید ولی اگر دلالت از نوع دلالت التزامی و به جهت وجود خصوصیّتی در دلیل باشد، از نوع دلالت مفهومی می باشد لذا اوصاف مذکور در واقع، اولا و بالذات مربوط به دلالت می باشند و به تبع آن، ثانیا و بالعرض به مدلول و معنا نسبت داده می شوند و روشن است که ثمره دلالت منطوقی و دلالت مفهومی قابل انکار نمی باشد چون دلالت منطوقی یک نحوه دلالت جزمی است ولی دلالت مفهومی یک نحوه دلالت معلّق و غیرجزمی می باشد مثلا اگر خصوصیّت مذکور مانند علیّت منحصره شرط نسبت به جزاء ثابت گردد و مورد پذیرش واقع شود، دلالت مفهومی یعنی انتفای جزاء عند انتفاء شرط محقّق می گردد ولی اگر خصوصیّت مذکور پذیرفته نشود، دلالت مفهومی مذکور منعقد نمی شود و همچنین اگر یک قرینه لفظیه یا قرینه عقلیّه متّصله در مقابل دلالت مفهومی وجود داشته باشد، دلالت مفهومی منعقد نمی گردد مثلا در آیه شریفه ﴿و لا تکرهوا فتیاتکم علی البغاء إن أردن تحصّنا﴾، احدی قائل به مفهوم و جواز اکراه بر زنا در صورت عدم عفّت زنان، نمی باشد و لو اینکه خصوصیّت مذکور یعنی علیّت منحصره شرط برای جزاء، به عنوان یک قاعده کلیّه پذیرفته شده باشد.

بنابراین وصف منطوق و مفهوم از اوصاف دلالت می باشند و بکارگیری این اوصاف نشان دهنده کیفیّت دلالت دلیل بر مدلول و معنا می باشد.