موضوع: مقصد اول:أوامر(فصل دوم:صیغه امر)/مطلب دوم:حقیقت صیغه امر در وجوب /بیان صاحب معالم و ذکر چند فائدة

و كثرة الاستعمال فيه في الكتاب و السنة و غيرهما لا يوجب نقله إليه أو حمله عليه‌ لكثرة استعماله في الوجوب أيضا

(کثرة الاستعمال...):

صاحب معالم بعد از بیان اقوال مختلف و نقد و بررسی آنها و بعد از پذیرش اینکه صیغه امر حقیقت در وجوب است و بکارگیری آن در جهت افاده معنای ندبی و طلب غیر لزومی مجاز می باشد در پایان در قالب یک فائده می فرمایند:

«یستفاد من تضاعیف أحادیثنا المرویة عن الأئمّة «علیهم السلام» أنّ استعمال صیغة الأمر فی الندب کان شائعا فی عرفهم، بحیث صار من المجازات الراجحة المساوی احتمالها من اللفظ لاحتمال الحقیقة عند انتفاء المرجّح الخارجی فیشکل التعلّق فی إثبات وجوب أمر بمجرّد ورود الأمر به منهم «علیهم السلام»»[1]

خلاصه آنکه ایشان می فرمایند: صیغه امر در عین حال که حقیقت در وجوب است لکن اثر عملی نمی تواند پیدا کند چون صیغه امر در قرآن و روایات و محاورات عرفیه در بسیاری از موارد در جهت افاده غیر از طلب وجوبی یعنی طلب ندبی استعمال شده و عنوان مجاز راجح یا مجاز مشهور پیدا کرده است و واضح است که مجاز مشهور آن است که یک لفظ به اندازه ای در غیر معنای موضوع له استعمال می شود که شهرت استعمال پیدا کرده و به مرحله ای می رسد که وقتی انسان، لفظ را بدون قرینه می شوند، حالت تردید برای او حاصل می شود و نمی داند که آیا معنای حقیقی اراده شده یا معنای مجاز مشهور لذا به صرف اینکه صیغه امر حقیقت در وجوب است و برای افاده معنای طلب لزومی وضع شده است، نمی توان آن را بر وجوب حمل نمود و اگر بخواهد وجوب را افاده نماید، نیازمند قرینه است تا مانع از معنای مجاز مشهور شده و احتمال اراده آن را از بین ببرد.

فوائد:

1) همان طور که در مباحث گذشته مانند مقدّمه هشتم از مقدّمات سیزده گانه بیان شد، اصول لفظیه مانند «أصالة الحقیقة» به صورت تعبّدی جاری نمی شوند. یعنی این گونه نمی باشد که هرگاه شکّ در مراد متکلّم و اراده جدّی او وجود داشته باشد ما بتوانیم با تکیه بر اصول لفظیه مانند «أصالة الحقیقة»، کلام او را حمل بر معنای حقیقی نماییم لذا در ما نحن فیه به صرف اینکه صیغه امر برای طلب لزومی وضع شده است ما نمی توانیم با فرض حصول مجاز مشهور در جهت افاده معنای طلب غیر لزومی، هرگاه صیغه امر به صورت مطلق و بدون قرینه بکارگرفته شده باشد، با تکیه بر «أصالة الحقیقة» آن را حمل بر معنای حقیقی یعنی طلب لزومی نماییم.

2) در مورد آثار مجاز راجح همان طور که صاحب معالم فرمودند، بعضی قائل به این می باشند که عروض مجاز راجح بر یک لفظ نسبت به یک معنا ولو اینکه باعث حمل آن لفظ بر معنای مجازی نگردد ولی قطعا مانع از حمل آن لفظ بر معنای حقیقی می شود و به عبارتی در مواردی که شکّ در مراد متکلّم می شود باعث حصول تردید و توقف خواهد شد و بعضی دیگر همان طور که مصنّف اشاره می نمایند پا را از این فراتر گذاشته و می گویند: با عروض مجاز راجح نه تنها مانع از حمل لفظ بر معنای حقیقی می شود بلکه باعث حمل لفظ بر معنای مجازی خواهد شد و بلکه بعضی مجاز مشهور را تا سر حد حقیقت می بینند و یک نحوه وضع تعیّنی برای آن قائل هستند به این صورت که با کثرت استعمال لفظ در معنای مجازی، اُنس شدید ذهنی بین این لفظ و معنای مجازی مشهور حاصل می گردد به گونه ای که اگر آن لفظ بدون قرینه بکارگرفته شود هردو معنا (معنای حقیقی و مجازی) در ذهن حاصل می گردد و با این وجود وجهی برای حمل لفظ بر معنای حقیقی وجود نخواهد داشت و مانند مشترک لفظی تعیین هر یک از آن معانی نیازمند قرینه می باشد.

3) محقّق قمی «ره» در مورد مجاز راجح می فرمایند: «و اعلم أنّ المجاز المشهور المتداول فی ألسنتهم المعبّر عنه بالمجاز الراجح یعنون به الراجح علی الحقیقة یریدون به ما یتبادر به المعنی بقرینة الشهرة و أمّا قطع النظر عن الشهرة فلا یترجّح علی الحقیقة و إن کان استعمال اللفظ فیه أکثر و سیجیء تمام الکلام و أمّا المجاز الّذی صار فی الشهرة بحیث یغلب علی الحقیقة و یتبادر و لو مع قطع النظر عن الشهرة و هو حقیقة کما بیّنا»[2]

خلاصه اینکه ایشان می فرمایند: اگر مجاز مشهور به حدّی رسیده باشد که لفظ بدون لحاظ شهرت، ظهور در معنای مجازی پیدا نماید، این از نوع وضع تعیّنی بوده و باعث حصول نقل می گردد به گونه ای که معنای حقیقی اولیه در ذهن حاضر نمی گردد مگر به واسطه وجود قرینه ولی اگر معنای مجازی به حدّی رسیده باشد که با حصول شهرت و لحاظ شهرت، لفظ ظهور در آن معنا پیدا نماید، لازمه آن ترجیح معنای مجازی بر معنای حقیقی می باشد و هرگاه لفظ بدون قرینه بکارگرفته شود ظهور در آن معنای مجازی پیدا می نماید و مراد اصولیون از مجاز راجح و مجاز مشهور همین معنای می باشد.