موضوع: مقصد اول : أوامر/فصل اول : ماده امر /مطلب اول : معنای لفظ امر(جلسه دوم)

الأولى أنه قد ذكر للفظ «الأمر» معان متعددة:

منها الطلب كما يقال: «أمره بكذا».

و منها الشأن كما يقال: «شغله أمر كذا».

و منها الفعل كما في قوله تعالى‌:﴿وَ ما أَمْرُ فِرْعَوْنَ بِرَشِيدٍ﴾[1] .

و منها الفعل العجيب كما في قوله تعالى:‌﴿فَلَمَّا جاءَ أَمْرُنا﴾[2] .

(الأولی...): جهت اول؛ معنای لفظ أمر

قبل از ورود در اصل بحث و تحریر محلّ نزاع، بیان یک نکته لازم می باشد و آن اینکه در عنوان بحث، تعبیر به «مادّة الأمر» مناسب است یا تعبیر به «لفظ الأمر»؟ بعضی از قدمای علم اصول مانند مرحوم سیّد مرتضی در «الذریعة»[3] و اکثر متأخّرین و معاصرین مانند محقّق نائینی «ره» در «أجود التقریرات»[4] و «فوائد الاصول»[5] ، محقّق عراقی «ره» در «نهایة الأفکار»[6] ، محقّق خوئی «ره» در «محاضرات»[7] [8] ، مرحوم شهید صدر در «بحوث»[9] ، محقّق بروجردی در «نهایة الاصول»[10] [11] و حضرت امام در «مناهج الوصول»[12] [13] تعبیر به «مادّة الأمر» نموده اند.

در مقابل بعضی دیگر مرحوم شیخ مفید در «التذکرة باصول الفقه»[14] [15] ، سیّد مجاهد در «مفاتیح الاصول»[16] [17] و مصنّف در ما نحن فیه تعبیر به «لفظ الأمر» نموده اند.

به نظر می رسد اگرچه تعبیر به «مادّة الأمر»، غلط نمی باشد ولی مناسب نیست چون از تعبیر «مادّة الأمر» دو معنا اراده می شود؛

و منها الشي‌ء كما تقول:«رأيت اليوم أمرا عجيبا».

و منها الحادثة و منها الغرض كما تقول:«جاء زيد لأمر كذا».

یکی موادّ صیغه های امر مانند مادّه «فَعَل» در صیغه «افعل» و دیگری همین لفظ امر که مرکّب از «أ،م،ر» است و قطعا مراد علمای علم اصول معنای دوّم می باشد و بررسی معنای اول، ربطی به علم اصول نداشته و مربوط به علم لغت می باشد لذا می بینیم محقّق خوئی «ره» در تفسیر مادّه امر می فرمایند: «أ،م،ر»[18] و مرحوم شهید صدر نیز می فرمایند: «و یراد بها کلمة «الأمر»»[19]

بنابراین آوردن تعبیر «مادّة الأمر» و اراده لفظ امر، اگرچه غلط نیست ولی مناسب نمی باشد و مناسب این است که در عنوان بحث مانند مصنّف از تعبیر «لفظ الأمر» استفاده شود.

اما تحریر محلّ بحث و نزاع این است که: کلمه «أمر» در لسان قرآن و روایات و همچنین محاورات اهل لسان عربی، علاوه بر معنای طلب و دستور، در مقام اظهار معانی مختلفی بکارگرفته شده است مثلا در آیه 97 سوره هود: «و ما أمر فرعون برشید» برای فهماندن معنای فعل و در آیه 82 سوره هود: ﴿فلمّا جاء أمرنا﴾[20] برای فهماندن معنای فعل عجیب بکارگرفته شده است لذا این بحث مطرح می گردد که آیا لفظ «أمر» فقط برای معنای طلب وضع شده است و استعمال آن در موارد دیگر به نحو مجاز است یا اینکه کلمه «أمر» به نحو اشتراک لفظی برای همه این معانی یا دو یا چند معنا وضع شده است و یا اینکه لفظ «أمر» به نحو مشترک معنوی برای معنای جامع بین این معانی وضع شده است؟

این مسأله از قدیم در کتب اصولی مورد بحث قرار گرفته است و اقوال مختلفی در این زمینه مطرح گردیده و مورد نقد و بررسی قرار گرفته اند و لکن پرداختن به آن اقوال و نقد و بررسی آنها از مجال بحث ما خارج است.

محقّق نائینی «ره» در این زمینه می فرمایند: «قد ذُکر لمادّة الأمر معانٍ عدیدة حتّی أنهاها بعض إلی سبعة أو أکثر و عدّ منها الطلب و الشأن و الفعل و غیرذلک و قد طال التشاجر بینهم فی کون ذلک علی نحو الاشتراک اللفظی أو المعنوی و حیث لم یکن البحث عن ذلک کثیر الجدوی فالإعراض عنه أجدر»[21]