موضوع: مقصد اول أوامر/فصل اول ماده امر /مطلب اول معنای لفظ امر

المقصد الأول في الأوامر و فيه فصول‌

(المقصد الأوّل...):

مصنّف در ابتدای کتاب در مقام ارائه تصویری کلی از چینش مباحث کتاب خود فرمودند: «قد رتّبته علی مقدّمة و مقاصد و خاتمة» که سیزده مقدّمه در رابطه با علم اصول به عنوان مبادی تصوّریّه یا تصدیقیّه ذکر گردید و مورد بحث و بررسی قرار گرفت و بیان شد که ایشان مطالب اصلی کتاب را تحت عنوان هشت مقصد و هر مقصد را تحت عنوان فصل های مستقلّ و جداگانه و هر فصل را تحت عنوان مطالب متعدّد و مستقلّی پیگیری می نمایند. بر این اساس در ما نحن فیه می فرمایند: «المقصد الأوّل فی الأوامر» یعنی مقصد اول از مقاصد هشت گانه کتاب حاضر در مورد اوامر می باشد و فیه فصول یعنی این مقصد در قالب فصل های مختلف -که در مجموع سیزده فصل می باشد- مورد بررسی قرار می گیرد.

فائده:

یکی از مباحث تأثیر گذار در فقه و مقام استنباط که طرح آن نقش اساسی در فهم الفاظ مفرده مستعمله در لسان شارع دارد، مبحث اوامر است. این بحث دارای پیشینه ای قوی و طولانی بوده و از ابتدای تدوین علم اصول به عنوان یکی از مباحث اصلی در جهت شناخت معانی آیات قرآن کریم و روایات نبیّ مکرّم اسلام و اهل بیت «علیهم السلام» مطرح می شده است لذا می بینیم که مرحوم شیخ مفید در کتاب اصولی خود یعنی «التذکرة باصول الفقه» که جزء اولین تألیفات در علم اصول است، بعد از بیان اصول احکام شرعیه یعنی کتاب الهی، سنّت نبیّ و اقوال ائمّه «علیهم السلام»، بحث از اوامر را به عنوان نخستین بحثی که اصل و قانون در جهت شناختن معانی آیات و روایات دانسته می شود، مطرح می نماید. [1] [2]

شاگرد ایشان یعنی سیّد مرتضی نیز در «الذریعة إلی اصول الشریعة» که اولین کتاب کامل در اصول فقه شیعه امامیه است، بحث از اوامر را به صورت گسترده و با یک نظام جدیدی مطرح کرده و برای اولین بار در این کتاب بحث از مادّه امر از بحث هیئت امر تفکیک شده است.[3] [4]

بعد از آن، شاگرد ایشان یعنی شیخ طوسی «أعلی الله مقامه الشریف» در «العدّة فی اصول الفقه» نیز بحث از اوامر را با یک نگاهی نو و اضافه کردن مباحث جدید و طرح آراء مخالفین از اصولیون عامّه و نقد و بررسی آنها و استشهاد به آیات قرآن کریم مورد اهتمام قرار داده و رونق جدیدی به آن بخشیده اند.[5] [6]

الأوّل: فيما يتعلق بمادة الأمر من الجهات و هي عديدة.

بعد از این بزرگواران، علمای اصولی دیگر مانند محقّق حلّی «ره» در «معارج الاصول»[7] [8] ، علامه حلّی «ره» در «مبادی الاصول إلی علم الاصول»[9] [10] و تمام کسانی که متأخّر از آنها هستند تا زمان ما مبحث اوامر را به عنوان یک مبحث مهم اصولی و دخیل در استنباط احکام شرعی و فهم آیات و روایات مورد توجّه قرار داده اند و این حاکی از اهمیّت این مبحث و ترتّب آثار علمی و عملی بسیار، بر آن دارد.

(الأوّل فی ما یتعلّق..)

محقّق خراسانی «ره» نیز به تبع بزرگوارانی مانند مرحوم سید مرتضی بحث از مادّه امر را مستقلّ از هیئت امر مورد بررسی قرار داده است لذا در عنوان فصل اول از مقصد اول می فرمایند: «الأول فی ما یتعلّق بمادّة الأمر من الجهات» یعنی فصل اول از فصول مربوط به مقصد اوّل یعنی اوامر، مربوط به مادّه امر می باشد و سپس این فصل را در قالب چهار جهت مستقلّ و بلکه پنج جهت پیگیری می نمایند که عبارتند از:

جهت اول: معنای لفظ امر

جهت دوم: اعتبار علوّ در امر

جهت سوم: حقیقت امر در وجوب

جهت چهارم: حقیقت امر در طلب انشائی

جهت پنجم: مسأله اتحاد طلب و اراده که به صورت استطرادی ذیل جهت چهارم مطرح می گردد.