موضوع: مقدمات سیزده گانه/مقدمه سوم /وجه صحت استعمالات مجازي(بيان تنبيهات)

مقدّمه: بحث در مورد تنبیهاتی مربوط به مقدمه سوم از کتاب کفایه بود. در دو جلسه گذشته تنبیه اول و تنبیه دوم بیان گردید. در این جلسه تنبیه سوم و چهارم مطرح می گردد.

تنبیه سوم: بحث مذکور مطابق با مبنای مشهور در مورد مجاز است یعنی «استعمال اللفظ فی غیر ما وضع له بعلاقة معتبرة مع قرینة معاضدة» نه مبنای مانند سکاکی که معتقد است مجاز عبارت است از استعمال لفظ در موضوع له ادّعائی مثلا انسان شجاع را مصداق ادّعائی حیوان مفترس به حساب می آورد و سپس لفظ «أسد» را در آن استعمال می کند لذا جمله «رأیت أسدا یرمی» مطابق مبنای سکاکی دلالت بر این دارد که زید در نزد متکلّم بجهت برخورداری از وصف شجاعت که از اوصاف بارز حیوان مفترس می باشد مصداق ادعائی اسد قرار داده شده است و این استعمال یک نحوه استعمال در موضوع له می باشد نه استعمال در غیرموضوع له تا اینکه بحث مذکور در ما نحن فیه، در آن جاری گردد لذا حضرت امام «ره» در «مناهج الوصول» بعد از اینکه مبنای سکاکی را با یک توسعه در مورد استعمال مجازی پذیرفته اند، می فرمایند: «فحینئذٍ یسقط البحث عن أنّ المجاز هل یحتاج إلی رخصة الواضع أم لا؟ و أنّ العلاقات موضوعة بالوضع الشخصی أو النوعیّ ممّا یعلم فساده لعدم استعمال اللفظ إلّا فی ما وضع له فتدبّر جیّداً».[1]

تنبیه چهارم: بعضی مانند صاحب منتقی الاصول می فرمایند: «هذا البحث لا أثر له فی المجال العملی أصلا و قد أطال القوم فیه و لکنّه تطویل بلا طائل»[2] و همچنین بعضی دیگر تصریح نموده اند که این بحث نه تنها فائده عملی ندارد، فائده علمی نیز ندارد و لکن نظر می رسد این بحث در جهت تعیین یک معنای مجازی در بین معانی مجازی، مفید فائده است.

توضیح مطلب این است که اگر در یک دلیل لفظی مانند یک آیه قرآن یا یک روایت، لفظی بکارگرفته شود که حمل آن بر معنای حقیقی جایز نباشد و به ناچار باید حمل بر معنای مجازی شود و اگر فرض شود که این لفظ برخوردار از چند معنای مجازی می باشد و بکارگیری این لفظ در هر یک از این معانی مجازی، مطابق طبع انسان است و لکن یکی از این معانی مجازی برخوردار از علائق مذکور در کتب بلاغی می باشد، مطابق مبنای مشهور که قائل به «بالوضع» می باشند باید آن لفظ بر همان معنای مجازی که برخوردار از علاقه مذکور در کتب بلاغی می باشد، حمل گردد ولی مطابق با مبنای مانند محقّق خراسانی «ره» که در استعمالات مجازی قائل به «بالطبع» می باشند حمل آن لفظ بر هر یک از آن معانی مجازیه صحیح می باشد لذا ترجیح یکی از آن معانی مجازی بر معانی مجازی دیگر نیازمند دلیل می باشد و اگر دلیل و وجهی برای ترجیح وجود نداشته باشد کلام مجمل خواهد شد.