موضوع: مقدمات سیزده گانه/مقدمه سوم /وجه صحت استعمالات مجازي(بيان تنبيهات)

مقدّمه: بحث در مورد تنبیهاتی درباره مقدّمه سوم بود. در تنبیه اول بیان شد که مراد از وضع در بحث اینکه آیا صحّت استعمال لفظ در معنایی مناسب با معنای موضوع لهِ آن لفظ در گرو وضع می باشد یا طبع؟، وضع نوعی بوده اما نه به معنای رایج و معهودی که دارد بلکه به این معنا که بکارگیری لفظ در معنای مجازی به اجازه واضع نیاز دارد و متوقّف بر وجود یکی از علائق مذکور در کتب بلاغی می باشد. اکنون تنبیه دوم مورد بحث قرار می گیرد.

تنبیه دوم: در این تنبیه در جهت دفع این توهّم که شاید مراد مشهور از تعبیر «بالوضع» در مقابل تعبیر «بالطبع» همان معنای رائج وضع یعنی قرار دادن یک لفظ به ازاء یک معنا باشد، این سؤال مطرح می گردد و پاسخ داده می شود که آیا وضع یک لفظ برای یک معنای مجازی معقول بوده و امکان پذیر است یا اینکه چنین امری معقول نبوده و امکان پذیر نمی باشد؟

در مورد وضع یک لفظ به ازاء معنای مجازی (وضع ثانوی) دو احتمال متصوّر است:

یکی اینکه لفظ همان طور که در مرتبه اوّل برای معنای حقیقی و در جهت تفهیم معنای حقیقی وضع شده است در مرتبه ثانی و در جهت تفهیم معنای مجازی نیز وضع شده است مثلا لفظ «أسد» در مرتبه اول برای افاده معنای حیوان مفترس وضع شده است و در مرتبه ثانی نیز برای افاده معنای رجل شجاع وضع شده است به این صورت که چون بین معنای حقیقی یعنی حیوان مفترس و معنای ثانوی ومجازی یعنی رجل شجاع در جهتی از جهات مانند شجاعت تناسب وجود داشته است، واضع لفظ «أسد» را برای افاده همین جهت تناسب یعنی شجاعت برای رجل شجاع نیز قرار داده است بنابراین لفظ اسد همانطور که برای حیوان مفترس وضع شده است برای رجل شجاع نیز وضع شده است با این تفاوت که وضع لفظ «أسد» برای حیوان مفترس در مرتبه اول نیازی به رعایت تناسب و لحاظ آن ندارد ولی برای وضع آن در جهت افاده معنای رجل شجاع نیاز به تناسب و لحاظ آن دارد.

اگر مراد از عبارت «بالوضع» در مقابل عبارت «بالطبع»، این معنا باشد، قطعا صحیح نمی باشد چون مطابق مبنای رائج و مشهور در مجاز، استعمال مجازی بکارگیری لفظ در غیر معنای موضوع له می باشد درحالی که مطابق بیان مذکور باید استعمال مجازی، استعمال لفظ در معنای موضوع له باشد با این تفاوت که در استعمال حقیقی استعمال لفظ در معنای موضوع له بصورت «لابشرط» می باشد ولی در استعمال مجازی استعمال لفظ در معنای موضوع له «بشرط شیء» می باشد و آن شرط وجود تناسب بین معنای مجازی و معنای حقیقی است و این تفاوت تأثیری در اینکه استعمال مجازی، استعمال لفظ در معنای موضوع له خواهد بود، ندارد.

احتمال دوم اینکه لفظ برای معنا به همراه قرینه وضع شده است یعنی قرینه صارفه که در استعمالات مجازی لازم است داخل در معنای مجازی لحاظ شده است و سپس لفظ برای آن معنای مقیّد وضع شده است. به عبارت دیگر همانطور که لفظی مانند لفظ «أسد» در مرتبه اول برای معنایی مانند حیوان مفترس وضع شده است، در مرتبه دوم برای معنایی مانند رجل شجاع نیز وضع شده است با این تفاوت که وضع آن برای افاده معنای حیوان مفترس بصورت «لابشرط» و بدون قید و لحاظ خاصّی می باشد ولی وضع آن در مرتبه دوم برای افاده معنایی مانند رجل شجاع به همراه قید و لحاظ خاصّی می باشد.

مرحوم شهید صدر در «بحوث» ذیل عنوان «الوضع للمعنی مقیّداً بالقرینة» می فرمایند: «النقطة الرابعة: بعد الفراغ عن عدم الاحتیاج إلی وضعٍ فی دلالة اللفظ علی المعنی المجازی و استعماله فیه نقول: أنّه لا إشکال فی إمکان وضع اللفظ للمعنی المجازی بنحو یوجب إخراجه من کونه مجازیّا و إنّما الاشکال فی إمکان وضع اللفظ المقترن بالقرینة للمعنی المجازی بحیث یکون الموضوع للمعنی المجازی حصة خاصّة من اللفظ – و هی الکلمة المتصلة بالقرینة علی ذلک المعنی- فقد یدّعی وقوع مثل هذا الوضع...»[1] ایشان در ادامه می فرمایند: «و التحقیق أنّ هذا الوضع غیرممکن عقلائیّاً للَغویته لأنّه إن اُرید به إفهام المعنی المجازی بلاحاجة إلی قرینة فهو غیرمعقول لأنّ المفروض إنّ الموضوع فیه هو اللفظ المقیّد بالقرینة و إن اُرید به إفهام المعنی المجازی فی حالة وجود القرینة فهذا حاصل بالقرینة بدون حاجة إلی الوضع و إن اُرید بذلک اعفاء المتکلّم من ملاحظة العلاقة و المشابهة بین المعنی المجازی و الحقیقی فسیأتی فی النظریة العامّة للاستعمال إنّ صحّة الاستعمال فی المعنی المجازی لا تحتاج إلی هذه الملاحظة...»[2]

خلاصه اینکه ایشان می فرمایند: احتمال مذکور برای وضع الفاظ در جهت افاده معانی مجازی با تصویر مذکور نیز معقول نمی باشد.

بنابراین مسأله وضع در مبحث ما نحن فیه نمی تواند از آن اراده معنای رائج وضع باشد چون هیچ تصویر صحیح و معقولی برای آن وجود ندارد به همین جهت بیان شد که مراد از وضع در مبحث ما نحن فیه معنای رائج آن نمی باشد کما مرّ توضیحه فی بیان اصل البحث و فی بیان تنبیه الأوّل أیضا.