موضوع: مقدمه دوم/مطلب چهارم /کيفيت وضع در خبر و انشاء

ثم لا يبعد أن يكون الاختلاف في الخبر و الإنشاء أيضا[1] كذلك[2] فيكون الخبر موضوعا ...

مقدّمه: بیان شد که مقدمه دوم مشتمل بر شش مطلب می باشد. سه مطلب از شش مطلب مذکور به پایان رسید. اکنون بحث در مطلب چهارم است که مصنّف به مناسبت بحث از کیفیّت وضع در حروف، درصدد بیان کیفیت وضع در خبر و انشاء می باشند.

(ثمّ لا یبعد...)

مطلب چهارم: کیفیّت وضع در خبر و انشاء

مصنّف بعد از اینکه به این نتیجه رسیدند که موضوع له و مستعمل فیه در حروف مانند اسماء، عامّ می باشد و تنها تفاوت آنها به لحاظ مقام استعمال و بکارگیری می باشد، در ادامه می فرمایند: بعید نیست که اختلاف در خبر و انشاء هم مانند اختلاف در حروف و اسماء باشد به این صورت که موضوع له و مستعمل فیه آنها یکی است ولی به لحاظ مقام استعمال و بکارگیری متفاوت می باشند.

توضیح مطلب متوقّف بر بیان یک مقدّمه، تحریر محلّ بحث و بیان مصنّف می باشد.

بیان مقدّمه: جملات بر سه دسته می باشند:

    1. بعضی از جملات همیشه به صورت جمله خبریه و در جهت افاده معنای خبری بکار گرفته می شوند مانند جمله «جاء علی».

    2. بعضی از جملات همیشه بصورت جمله انشائیّه و در جهت افاده معنای انشائی بکار گرفته می شوند مانند فعل امر و فعل نهی.

    3. بعضی از جملات گاهی برای افاده معنای خبری و گاهی برای افاده معنای انشائی بکارگرفته می شوند مانند صیغ عقود مثل «بعت» و «اشتریت» در بیع و «أنکحت» و قبلت» در نکاح.

محلّ بحث در ما نحن فیه قسم اخیر می باشد نه دو قسم اول.

تحریر محلّ بحث: بحث در مورد این است که آیا معنای جملاتی مانند «بعت» و «أنکحت» زمانی که در مقام خبر، اسـتعمال مـی شوند با آن وقتی که در مقام انشاء بـکارگرفته می شوند، متفاوت است و به عبـارتی دو حـقیقت و دو مـعنا دارند و

ليستعمل في حكاية[3] ثبوت معناه في موطنه و ...

مستعمل فیه آنها متفاوت است و یا اینکه به لحاظ موضوع له و مستعمل فیه برخوردار از یک معنا می باشند و تفاوت آنها به لحاظ مقام استعمال و کیفیّت استعمال می باشد؟

بیان مصنّف: ایشان می فرمایند جملاتی مانند «بعت» و «أنکحت» برخوردار از دو معنای مختلف نمی باشند بلکه موضوع له و مستعمل فیه آنها یکی است و نهایتا تفاوت آنها به لحاظ مقام استعمال و کیفیّت بکارگیری آنها می باشد؛ به این صورت که اگر این جملات در مقام اخبار از یک امری که در گذشته واقع شده است بکارگرفته شوند، در این صورت چهره حکایتگری به خود گرفته و دلالت می نمایند بر وقوع امری در زمان گذشته و اگر در مقام انشاء و ایجاد یک امری بکارگرفته شوند، چهره انشاء و ایجاد به خود گرفته و دلالت می نمایند بر تحقّق و ثبوت یک امری مثلا به واسطه جمله «أنکحت» در مقام انشاء، علقه زوجیّت محقّق می شود و به واسطه «قبلت» در مقام مذکور این علقه زوجیّت کامل می گردد.

خلاصه آنکه موضوع له و مستعمل فیه جملاتی مانند «بعت» و «أنکحت» که هم در مقام انشاء بکارگرفته می شوند و هم در مقام خبر، یکی می باشند و تفاوت آنها به لحاظ مقام استعمال و قصد متکلّم در بکارگیری آنها می باشد فالاختلاف بینهما فی الداعی لا فی المستعمل فیه.

فائده: بعضی از اصولیون مانند محقّق خوئی[4] «ره» بصورت تفصیلی به نقد این نظریه محقّق خراسانی «ره» پرداخته اند و غالبا ریشه نقد آنها مبنایی بوده و به مبنای آنها درباب وضع جملات خبریه و انشائیه برمی گردد لذا محقّق خوئی «ره» بعد از بیان محقّق خراسانی «ره» و تفسیر آن می فرمایند: «أقول: ما ذکره مبنیّ علی ما هو المشهور بینهم بل المتسالم علیه من أنّ الجمل الخبریّة موضوعة لثبوت النسبة فی الخارج أو عدم ثبوتها فیه فإن طابقت النسبة الکلامیّةُ النسبة الخارجیّةَ فصادقة و إلا فکاذبة و إنّ الجمل الإنشائیّة موضوعة لإیجاد المعنی فی الخارج الّذی یعبّر عنه بالوجود الإنشائی کما صرّح فی عدّة موارد و قال: إنّ الوجود الإنشائی نحو من الوجود و لذا لا تتصف بالصدق أو بالکذب فإنّه علی هذا لا مانع من أن یکون المعنی واحدا فی کلتا الجملتین و کان الاختلاف بینهما من ناحیة الداعی إلی الاستعمال»[5] و لکن بیان این بحث بصورت تفصیلی از محلّ بحث ما نحن فیه خارج می باشد.

(لیستعمل فی حکایة...)

مطابق بیان مصنّف که جملات مذکور را مانند اسماء و حروف دانسته است، مستعمل فیه خبر، حکایت نمی باشد بلکه در مـقام حـکایت بـکارگرفته می شود لـذا همـانطور که بـعضی از شارحـین متن مصنّـف مانند محـقّق مشـکینی «ره» در حاشیه خود گفته اند در این عبارت مصنّف مسامحه وجود دارد.[6]

الإنشاء ليستعمل في قصد[7] تحققه و ثبوته و إن اتفقا فيما استعملا فيه فتأمل.

(فتأمّل)

همانطور که بعضی از شارحین گفته اند شاید این تأمّل اشاره به این باشد که بحث مذکور در مورد جملاتی است که گاهی برای خبر و گاهی برای انشاء استعمال می شوند نه جملاتی که همیشه در معنای خبری یا همیشه در معنای انشائی بکارگرفته می شوند.[8]