موضوع: مقدمه دوم/مطلب دوم /بیان فائدة

مقدّمه: در جلسه قبل در جهت تکمیل مباحث مربوط به اقسام وضع، تکمله ای با تکیه بر بیان محقّق خوئی «ره» مطرح گردید. در این جلسه برای روشن شدن ثمره مربوط به مسأله اقسام وضع، یک فائده با تکیه بر بیان محقّق نائینی «ره» مطرح می گردد.

فائده: بیان شد که یکی از اقسام وضع به لحاظ معنا، وضع – عام و موضوع له – خاصّ می باشد و در تفسیر این قسم بیان شد که واضع ابتدا یک معنای کلّی و قابل صدق بر کثیرین را تصوّر می نماید ولی در نهایت در هنگام انجام عملیّات وضع، لفظ را برای افراد، مصادیق و جزئیات که قابل صدق بر کثیرین نمی باشند، وضع می نماید و بیان شد که مشهور علماء ادبیات عرب و همچنین مشهور علمای علم اصول برای این قسم به وضع در حروف و مانند حروف مثل اسماء اشاره و ضمایر مثال می آورند. محقّق نائینی «ره» پیرو همین مطلب در صدد یک نتیجه گیری برآمده و می فرمایند: «ثمّ لا یذهب علیک أنّ الوضع العامّ و الموضوع له الخاصّ یکون قسماً من أقسام المشترک اللفظی؛ بداهة أنّ الموضوع له فی ذلک إنّما یکون هی الأفراد و من المعلوم تباین الأفراد بعضها مع بعض فیکون اللفظ بالنسبة إلی الأفراد من المشترک اللفظی، غایته إنّه لم یحصل ذلک بتعدّد الأوضاع بل بوضع واحد و لکن ینحلّ فی الحقیقة إلی أوضاع متعدّدة حسب تعدّد الأفراد»[1] .

خلاصه اینکه ایشان می فرمایند: لازمه پذیرش قسمی از اقسام وضع به لحاظ معنا به عنوان وضع - عام و موضوع له - خاص این است که اشتراک لفظی پدیدار می شود و نهایت تفاوت آن با اشتراکات لفظی در مقام های دیگر این است که در آن موارد اشتراک لفظی بر اثر اوضاع متعدّد پدیدار شده است ولی در ما نحن فیه و بر اساس فرض مذکور، اشتراک لفظی به وضع واحد پدیدار شده است.

ایشان در ادامه در جهت تقریب به ذهن می فرمایند: «و بالجملة لا فرق بین الوضع العام و الموضوع له الخاصّ و بین قوله: «کلّما یولد لی فی هذه اللیلة فقط سمّیته علیّا» فکما أنّ قوله ذلک یکون من المشترک اللفظی؛ إذ مرجع ذلک إلی أنّه قد جمع ما یولد له فی اللیلة فی التعبیر و سمّاهم بعلیّ فیکون من المشترک اللفظی إذ لا جامع بین نفس المسمّیات لتباین ما یولد له فی هذه اللیلة فکذلک الوضع العامّ و الموضوع له الخاصّ»[2]

خلاصه آنکه ایشان می فرمایند: ما نمونه هم برای اشتراک لفظی به وضع واحد داریم و آن اینکه شخصی بگوید هر فرزندی که امشب متولد می شود و مذکر است، نام آن را علی قرار داده ام و واضح است که این اسامی برای فرزندان مختلف، از اشتراک لفظی برخوردار می باشند و این اشتراک لفظی بواسطه وضع واحد محقّق شده است لذا در ما نحن فیه نیز اگر قائل به قسمی بنام وضع - عام و موضوع له - خاص شویم همین اشتراک لفظی به وضع واحد پدیدار می شود.

ایشان در ادامه می فرمایند: بلکه ممکن است گفته شود مثال مذکور نیز از نوع وضع - عام و موضوع له - خاص می باشد و در این زمینه به ذکر توضیحی می پردازند.[3]

و در پایان می فرمایند: با این وجود از تقریرات مرحوم شیخ انصاری در مطارح الانظار، در باب صحیح و اعمّ این گونه بر می آید که بین وضع - عامّ و موضوع له - خاصّ با اشتراک لفظی تفاوت وجود دارد و به عبارتی وضع - عامّ و موضوع له - خاصّ را از مصادیق اشتراک لفظی نمی داند. البته احتمال دارد مراد مرحوم شیخ از اشتراک لفظی، اشتراک لفظی به اوضاع متعدّد باشد و معلوم است که در وضع - عام و موضوع له - خاصّ اشتراک لفظی به معنای رایج یعنی اشتراک لفظی به اوضاع متعدد وجود ندارد.[4]

در پایان گفته می شود: شاید یکی از وجوهی که باعث شده است محقّق خراسانی «ره» و بسیاری از شاگردان ایشان و معاصرین ما قسم سوّم از وضع به لحاظ معنا را به لحاظ وقوع نپذیرند و مسأله وضع در حروف و مانند حروف را از نوع وضع - عام و موضوع له - عام بدانند همین مطلب باشد که لازمه پذیرش مبنای مشهور، پذیرش اشتراک لفظی می باشد در حالی که می بینیم در عرف با حروف و مانند حروف مثل ضمایر و اسماء اشاره معامله اشتراک لفظی نمی شود و نگاه اشتراک لفظی در آنها وجود ندارد کما سیأتی زیادة توضیح فی بیان المطلب الثالث.