موضوع: فقه القضا/شرائط قاضی/ عقل

شرط دوم در قاضی: عقل. همانطور که دیروز بیان شد اصل این که قاضی باید عاقل باشد و دیوانه نباشد این مطلب نیاز به آیه و روایت ندارد و به نظرم اگر کسی برای این مطلب دنبال آیه و روایت برود وقتش را تلف کرده است چون یک مطلب عقلایی است و اتفاق همه ی عقلا بر آن است البته اگر کسی به دنبال آیه و روایت برود برای امور جانبی اشکال ندارد.

در حاشیه ی این شرط نقاط ابهام داریم. حد اقل سه نقطه ی ابهام. اولین نقطه ی ابهام این است که برخی از علما تعبیر به عقل کرده اند در حالی که برخی دیگر تعبیر به کمال عقل کرده اند این مسأله تنها در این جا هم نیست. در بحث سن و شرائط مجازات هم برخی گفته اند عقل و برخی هم کمال عقل بیان کرده اند. برخی خواسته اند از همین تعبیر کمال عقل استفاده کنند و مقداری سن اعدام را بالا ببرند. ممکن است دختر نُه ساله عقل داشته باشد ولی کمال عقل ندارد.

در برخی از تعابیر عقل و در برخی دیگر کمال عقل لذا باید این را بررسی کنیم که این دو تعبیر باهم تفاوت دارد یا ندارد؟ اگر تفاوت دارد کدام درست است؟

این نکته را هم باید توجه کرد که شرط عقل یک شرط کیفی است بر خلاف بلوغ (خود بلوغ نه بلوغ به سن یا بلوغ به روییدن موی درشت در اطراف شرمگاه) که تا مقدار زیادی یک شرط کمی است به این معنا که نمی توان برای آن خط کش گذاشت و آن را اندازه گرفت و گفت تا این مرز غیر عقل است و از این جا به بعد عقل است در مقابل کمی که می توان خط کش گذاشت و وقتی که می گوییم کمال عقل بیشتر کیفی می شود. معمولا در این گونه موارد عملا در خارج با یک سری مصادیق مواجه هستیم و برخی از این مصادیق قدر متیقن از یک طرف است مثلا قدر متیقن از جنون است، از آن طرف انسان هایی داریم که عقل متیقن از عقل یا کمال عقل هستند و مواردی هستند که مشتبه هستند و باید دید که این موارد مشتبه را باید چه کرد؟ ملحق به عاقل کرد یا جنون؟ در واقع هر جا شرطی کیفی می شود ما با این مشکل مواجه هستیم. مثلا اگر عدالت را به ملکه تفسیر کنیم خیلی کیفی است. اخیرا به ذهن من رسیده است و این مطلب در دنیا هم وجود دارد که شرائط کیفی را کمی کند البته در دنیا آن ها با شارع و خداوند سر و کار ندارند لذا دستشان بازتر است ولی ما چون باید این کمی کردن مطابق با نظر شارع باشد کار سخت تر است و باید کار بر اساس انضباط فقهی باشد و بتوان یک ضوابطی قرار داده شود مثلا برای رشید حدی مشخص شود یا التزام عملی به اسلام یا التزام عملی به ولایت فقیه این ها باید کمی شود. اگر خود قانون گزار بتواند یک کاری کند که جلو بسیاری از داوری های ناصحیح و حرف های ناصحیح و بی عدالتی ها گرفته می شود در فقه هم همینطور. مثلا ضابط بودن قاضی را تا حد زیادی کمی کرده اند اگر چنین حرکتی در موارد دیگر که کیفی است هم صورت بگیرد بسیار کار خوبی است.

باید دید که اختلاف بین این دو تعبیر اختلاف حقیقی است یا اختلاف لفظی است؟ در پاسخ به این سؤال باید گفت که دعوا تا حد زیادی غیر حقیقی است مثلا آقای خویی دارد «عقل» و کمالش را آن جایی بیان می کند که رشد را هم بیان می کند و بعد هم دلیل می آورد که ادله انصراف دارند به انسان رشید ولی صاحب شرایع شرط را کمال عقل بیان کرده ولی در عوض شرط رشد را مطرح نکرده است. این مطلب تا حد زیادی این دو را به هم نزدیک می کند و آقای خویی هم صرف عاقل بودن را شرط نمی داند. ولی نمی توان گفت که هیچ بحث ودعوایی هم در میان نیست. محقق حلی که در شرایع می گوید کمال عقل در المختصر النافع می فرماید در قاضی شش صفت لازم است اول تکلیف (یعنی مکلف باشد، کنایه از بالغ و عاقل بودن است چون علما برای بالغ نگفته اند کمال عقل بلکه گفته اند عقل و با این تعبیر دارد عقل را بیان می کند و نمی تواند منظور محقق حلی کمال عقل باشد) جالب این است که اگر گفتیم عقل ملاک است می توانیم از روایت نبوی که حضرت فرمودند: سه گروه تکلیف ندارند: بچه، خواب و دیوانه تا خوب شود، استفاده کنیم ولی اگر گفتیم کمال عقل ملاک است دیگر نمی توانیم از این خبر استفاده کنیم چون در این روایت نگفته است که کمال عقل شرط برداشته شدن تکلیف است بلکه گفته اصل عقل شرط است. ولی از این جزئیات که بگذریم برخی گفته اند عقل و برخی گفته اند کمال عقل و تا حد زیادی این نزاع غیر واقعی است ولی به هر حال نزاع وجود دارد.

نظر مختار در مسأله

ما فکر می کنیم در این مسأله مسلم باید گفت عقل مناسب قضا لازم است. لازم نیست که ما عقل را فیکس کنیم، ما یک عقلی نیاز داریم برای نماز خواندن، مثلا یک دختر بچه ی نُه ساله نماز خواندن را می فهمد ولی عقل قضا را ندارد لذا باید گفت عقل متناسب با قضا لازم است و حتی ممکن است خود قضا هم به اعتبار پرونده ها تقسیم شود و می توان گفت برخی از پرونده ها در حد برخی از قضات نباشد مثلا کسانی بتوانند مسائل خاص مثل مسائل کلان نظام و پرونده های پیچیده را داشته باشند که سابقه ی ده سال قضاوت موفق داشته باشند. البته این ها دیگر می شود شیوه های اجرایی و شرعی نیست. پس ممکن است یک عقلی برای رسیدگی به یک پرونده کامل باشد و همان عقل برای یک پرونده ی دیگر صلاحیت نداشته باشد. پس هم باید عقل باشد و هم عقل قضایی.

شرائطی که ما راجع به عقل گفتیم راجع به برخی از شرائط دیگر هم وجود دارد مثل رشد، ضبط، حفظ این موارد را هم باید گوییم رشد قضایی، حفظ قضایی، ضبط قضایی، معمولا رشد قضایی سخت تر از رشد غیر قضایی است. این مطلب را ما در مورد «فان آنستم منه رشدا فادفعوا الیهم ...» می زنیم و می گوییم این که اموال یتیم را به او برگردانید این باید متناسب با کار او و معامله ی او است یعنی یک مرتبه بچه می خواهد برود با پول خود یک چیز جزئی مثلا نان بخرد و یک مرتبه می خواهد یک ملک بزرگی را معامله کند و این ها با هم فرق می کند ممکن است برای خرید امور کوچک رشد داشته باشد ولی برای امور بزرگتر رشد نداشته باشد و ولی باید متناسب با کار او تشخیص دهد.

این موارد نقطه ی ابهام اول بود، دو نقطه ی مبهم دیگر مانده است.