درس خارج اصول استاد ابوالفضل عادلی‌نیا

موضوع: المقدمة/المشتق /اشکال مرحوم خوئی بر مرحوم آخوند ره

کلام در اشکال اولی بود که مرحوم خوئی ره بر مرحوم آخوند ره داشتند. که فرمودند: ریشه حرف ما همان مطلبی است که شیخ اعظم انصاری ره در اواخر کتاب استصحاب ذکر فرموده است. که در شبهات مفهومیه استصحاب جاری نمی شود نه استصحاب حکمی ونه استصحاب موضوعی.

بنابراین چنان که دیروز اشاره شد که وقتی استتار قرص خورشید تحقق پیدا کرد کسی نمی تواند بگوید من استصحاب بقاء وجوب صوم را جاری می کنم برای اینکه نیم ساعت قبل روزه واجب بوده و الان شک می کنم که آیا روزه بر من واجب است یا نه؟ زیرا یکی از شرایط استصحاب بقاء موضوع است.

و به عبارت دیگر در استصحاب باید قضیه متیقنه و قضیه مشکوکه به تمام معنا اتحاد داشته باشد و در اینجا قضیه متیقنه و قضیه مشکوکه دو چیز است. زیرا زمانی صوم واجب بود که آن زمان جزء روز بود ولی جزئیت این زمان نسبت به روز برای ما مشکوک است. و نمی توانیم حکمی را که برای جزء متقین روز ثابت است برای جزء مشکوک آن ثابت کنیم.

در نتیجه استصحاب حکمی جریان ندارد.بخاطر اینکه موضوع احراز نشده است.

و اگر بخواهید استصحاب موضوعی جاری کنید و بگویید خودعنوان نهار را استصحاب کرده و می گوئیم ده دقیقه قبل از استتار قرص خورشید به طور قطع و یقین نهار و روز تحقق داشته و الان شک داریم که آیا روز و نهار باقی است یا نه؟ در این صورت بقاء نهار را استصحاب می کنیم.

می گوئیم این استصحاب هم درست نیست زیرا ما در یک موضوع خارجی شک نداریم. یعنی اگر از ما سؤال شود الان چه وقتی است؟ خواهیم گفت قرص خورشید استتار پیدا کرده مثلا پنج دقیقه هم از استتار گذشته و ده دقیقه به زوال حمره مشرقیه باقی مانده است.

پس ما از نظر واقعیت خارجیه هیچ گونه تردید و شکی نداریم. شک ما در مفهوم نهار است هر چند به لحاظ شرعی یعنی نمی دانیم موضوع له لفظ نهار چیست آیا حدش استتار است یا حد آن ذهاب حمره مشرقیه است؟ پس ما شک مان در موضوع له است.

پس وقتی شک ما در یک موضوع خارجی نیست چه چیز را می خواهیم استصحاب کنیم؟ بله یک وقت انسان در تاریکی نشسته و نمی داند آیا زوال حمره مشرقیه تحقق پیدا کرده یا نه؟ در اینجا در یک واقعیت خارجی تردید دارد و می تواند بقاء نهار را استصحاب کند ولی در مورد شک در مفهوم نمی توان استصحاب را جاری کرد.

مرحوم آیة الله خوئی ره پس از بیان این مطلب در مقام اعتراض به مرحوم آخوند ره می فرماید: این زید که عالم بود و در زمان تلبس او به علم اکرم کل عالم از مولی صادر شد حال که تلبس او منقضی شده اشت شما چه چیزی را می خواهید استصحاب کنید؟

ظاهر کلام مرحوم آخوند ره استصحاب حکمی است ولی روی بیانی که مطرح کردیم نه استصحاب حکمی جاری می شود و نه استصحاب موضوعی.

اما استصحاب حکمی جاری نمی شود زیرا وجود اکرام زید در سابق به لحاظ این بود که زید بدون تردید مصداقی از مشتق است چون عالم بود. اکرامش واجب بود ولی الان که مبدأ از او منقضی شده و شک داریم که آیا عالم است یا نه شک داریم که آیا عالم بر او صدق می کند یا نه نمی توانیم حکمی را که قضیه متیقنه اش وجوب اکرام عالم است اینجا بیاوریم. و وجوب اکرام غیر یا مشکوک العالمیه را اثبات کنیم اینجا بین دو قضیه متیقنه و مشکوکه اتحاد وجود ندارد. در حالی که در استصحاب اتحاد بین قضیه متیقنه و قضیه مشکوکه لازم است.

اما در مورد استصحاب موضوعی به اینکه بقاء عالمیت را استصحاب کنیم مانند استصحاب بقاء نهار، می گوئیم استصحاب موضوعی در شبهات مفهومیه معنا ندارد. زیرا ما الان در واقعیت خارجیه تردیدی نداریم ما می دانیم زید تا دیروز متلبس به مبدأ بود و از دیروز به بعد مبدأ از او منقضی شده است. بله اگر در یک امر خارجی شک کنیم مثلا شک کنیم آیا تلبس به علم از زید کنار رفته یا نه؟ می توانیم بقاء علمیت را استصحاب کنیم ولی اینجا که ریشه شک ما در مفهوم عالم است و در موضوع له هیئت مشتق تردید داریم نمی توانیم عالمیت را استصحاب کنیم. [1]