درس خارج اصول استاد ابوالفضل عادلی‌نیا

موضوع: المقدمة/المشتق /اشکالات بر کلام مرحوم آخوند ره در رابطه با حال

بحث در گذشته تفصیل مرحوم آخوند ره در رابطه با حال را بیان کردیم. یعنی عنوان در عنوان مشتق این کلمه آمده است که مشتق حقیقت در من تلبس فی الحال حقیقت است یا اعم است از من تلبس فی الحال و ما انقضی عنه المبدأ ؟ کلمه حال آمده. کلام مرحوم آخوند ره گذشت.

اشکالات بر کلام مرحوم آخوند:

اولا باید گفت: گویا مرحوم آخوند در اینجا از نکته ای غفلت کرده است. و حال آن که آن نکته درکلمات محققین دیگر ناخودآگاه مطرح شده است. ولی رمز مطلب بیان نشده است. و در میان کتابهایی که مورد بررسی قرار می گیرد که از آن کتابهاست کتاب تهذیب الاصول حضرت امام ره است که در آنجا رمز مطلب بیان شده است.[1]

و ان نکته این است که اگر ما پای نسبت را به میان بیاوریم و بگوییم مراد از حال، حال نسبت است نه تلبس، معنایش این است که باید قضیه حملیه تشکیل بدهیم. بخاطر اینکه نسبت و جری و اطلاق در جایی است که یک قضیه ای وجود داشته باشد و مطرح باشد یعنی بگوییم زیدٌ ضاربٌ. پس از اینکه این قضیه تشکیل شد که دارای موضوع و محمول است سپس بحث می کنیم که آیا جری ضارب بر زید به لحاظ چه حالی است؟ در حالی که ما در باب معنای مشتق و هیئت مشتق اصلا به قضیه کار نداریم.

ما وقتی برای پیدا کردن معنای هیئت ضارب به کتاب لغت مراجعه می کنیم در آنجا موضوع و محمولی مطرح نیست قضیه ای تشکیل نشده است. تشکیل قضیه بعد از وضع است. ما الان سخن مان در وضع واضع است که آیا واضع این هیئت مشتق را برای چه وضع کرده است؟ از اول واضع هیئت را وضع می کند و بعد از آن ما می آییم قضیه تشکیل می دهیم و ضارب را به زید نسبت می دهیم حال قبل از تشکیل قضیه ما می خواهیم ببینیم معنای هیئت فاعل چیست؟ آن وقت آیا درست است که شما بگویید در معنای هیئت فاعل تلبس به مبدأ در حال نسبت وجود دارد یا نه؟ حال نسبت را مطرح میکنیم. در موقع وضع ما چیزی قضیه ای نداریم که به آن نسبت بدهیم در بحث اصولی نیز همین طور است ما که می خواهیم در معنای ضارب بحث کنیم آیا باید اول یک قضیه زیدٌ ضاربٌ تشکیل دهیم و بعد بیاییم در مورد ضارب بحث کنیم که آیا مقصود از حال، حال تلبس است یا حال نسبت و یا حال نطق؟

مخصوصا حال نسبت که مرحوم آخوند ره روی آن تأکید دارد مسأله را بدتر از حالات دیگر می کند. حال نسبت چه ارتباطی به معنای مشتق دارد؟ به عبارت دیگر اینجا رتبه وضع از رتبه نسبت و تشکیل مقدم تر است؟ جریان قضیه بعد از وضع است. یا به عبارت اصطلاحی و علمی اگر حرف بزنیم ما در مقام مفهوم تصوری ضارب بحث می کنیم همان طوری که وقتی شما به کتاب لغت مراجعه می کنید و می خواهید معنای انسان را پیدا کنید کاری به قضیه نداریم. برای فهم معنای تصوری هیئت فاعل نیز همین گونه رفتار می شود. زمان نطق هم در اینجا معنا ندارد. زیرا در ما وضع له هیئت مشتق کاری به حال نطق ندارد. اگر لفظ انسان را برای یک معنا وضع کنند و در عالم حتی یک نفر هم پیدا نشود که به این لفظ نطق کند ضربه ای به حقیقت وضع وارد نمی شود.

مسأله وضع قبل از نطق و قبلاز تشکیل قضیه است و معنای لفظ بستگی به نطق ندارد. واضع لفظ را برای معنایی وضع می کند وقتی وضع تمام شد آن وقت شما لفظ را در معنا استعمال می کنید پس چگونه می توان زمان نطق به ضارب که بعد از وضع است را در موضوع له ضارب دخالت داد و گفت ضارب بر متلبس به مبدأ در حال نطق دلالت می کند. حال نطق را ملاحظه کنیم.

اما در مورد زمان تلبس علاوه بر اشکال فوق اشکال دیگری هم مطرح است زیرا اگر ما نزاع در باب مشتق را این گونه مطرح کنیم که آیا مشتق حقیقت در خصوص متلبس به مبدأ در حال تلبس است یا اعم از آن و از منقضی است اشکال می شود که در همان منقضی هم متلبس به مبدأ در حال تلبس هست. مگر می شود در حال تلبس متلبس به مبدأ نباشد.

پس اینکه ما عنوان منقضی را در مقابل متلبس به مبدأ فی الحال قرار می دهیم معنا ندارد که حال در آن حال تلبس به مبدأ باشد. متلبس به مبدأ در حال تلبس معنایی است که برای منقضی هم ثابت است. پس باید عنوانی باشد که در مقابل منقضی قرار بگیرد.

ثانیاً: ما در باب هیئات افعال زحمت کشیدیم و هیئات افعال را از دلالات بر زمان منسلخ کردیم و گفتیم هیئت فعل ماضی دلالت بر زمان ماضی نمی کند هیئت فعل مضارع دلالت بر زمان حال و استقبال نمی کند در باب مشقات که اسمند و بدون شک زمان در آنها دخالت ندارد چگونه بیاییم و زمان را داخل در معنای آنها بدانیم؟ اصلا معنا ندارد پای زمان را در مفهوم مشتق باز کنیم حال که معلوم شد زمان دخالت در معنای مشتق ندارد و زمان نطق و زمان نسبت متأخر از وضع است اول باید برای هیئت مشتق وضعی تحقق پیدا کند پس از تحقق وضع است که مشتق جایگاهی در قضیه پیدا می کند و محمول واقع می شود ما باید یک معنای تصوری خالی از زمان را به عنوان معنای مشتق در نظر بگیریم. معنای آن چیست سیأتی.