درس خارج اصول استاد ابوالفضل عادلی‌نیا

موضوع: المقدمة/المشتق /هیئت فعل ماضی

سخن و کلام در هیئت فعل ماضی است. که مطلب به اینجا رسید وقتی معنای فعل ماضی را با انسان و بیاض و ابتدا مقایسه می کنیم می بینیم همان خصوصیتی که در ابتدا وجود دارد در معنای هیئت فعل ماضی هم وجود دارد بخاطر اینکه هیئت فعل ماضی می خواهد بگوید بین حدث که مفاد ماده است با فاعل که عبارت از زید است ارتباط صدوری محقَق در کار است.

تا قبل از این که ضرب از زید تحقق پیدا کند هیچ ارتباطی بین ضرب و زید وجود نداشت. همان گونه که تا قبل از آمدن زید به دار ارتباطی بین زید و دار نبود وقتی شما گفتید ضَرَبَ می خواهید واقعتی را حکایت کنید و بگویید.

و آن واقعیت این است که بین زید و ضرب یک ارتباط صدوری تحقق پیدا کرده است. ارتباط صدوری ضرب از زید یک معنای حرفی است. همان طور که با جمله زیدٌ فی الدار یک واقعیت حرفی را حکایت می کنید هیئت فعل ماضی هم یک چنین واقعیتی را حکایت می کند. اگر ض ر ب به تنهایی بود نمی توانست این معنا را بیان کند ولی هیئت متضمن یک چنین معنایی ا گویا می گوید: آگاه باش که بین زید و ضَرَب یک ارتباط صدوری تحقق پیدا کرده نه به این معنا که این عناوین با گفتن ضَرَب به ذهن ما می آید. در باب معانی حرفیه وقتی می گوییم زیدٌ فی الدار اصلا مفهوم ظرف در ذهن ما نمی آید. مفهوم ظرف یک معنای اسمی است مثل مفهوم ابتداء در سرت ُ من البصرة الی الکوفه.

با گفتن کلمه مِن چه بسا اصلا مفهوم الابتداء به ذهن ما نیاید، و لازم هم نیست چنین مفهومی به ذهن بیاید. بخاطر اینکه موضوع له عبارت از این مفهوم نیست تا در ذهن ما بیاید. بلکه موضوع له در سرتُ من البصرة الی الکوفه خصوصیتی که بین سیر و بصره است که از آن به سیر از بصره تعبیر می شود. در فارسی به جای کلمه مِن کلمه از را به کار می بریم. آیا با شنیدن کلمه از چه معنایی به ذهن ما می آید؟

در مسأله زیدٌ فی الدار وقتی می گویید زید در خانه است آیا از شنیدن کلمه در که به معنای فی برای ظرفیت است چه چیری به ذهن ما می آید؟ ملاحظه می کنیم که مفهوم کلی ظرفیت به ذهن ما نمی آید.

پس همان طور که زیدٌ فی الدار از یک واقعیت متقوم به دو چیز حکایت می کند هیئت ضرب هم از یک واقعیت متقوم به دو چیز حکایت دارد. که یکی از آن دوعبارت است از کتک که معنای مبدأ و ماده است و دیگری عبارت از فاعل می باشد. و هیئت فعل ماضی بر ارتباط صدوری این مبدأ از این فاعل و تحقق این فعل از این فاعل دلالت می کند.

در نتیجه اینکه گفته اند: هیئت دارای یک معنای حرفی است این یک امر اعتباری نیست که انسان تعبداً ملتزم به آن بشود. بلکه یک حقیقت و یک واقعیت است. هیئت در مقام حکایت است اگر در مقام حکایت است محکی آن چیست؟ جواب این است که محکی آن یک معنای حرفی و یک حقیقت متقوم به دو چیز است. محکی آن ارتباط بین معنای ماده و فاعل است. این معنای هیئت ماضی بود. چه فرقی بین هیئت ماضی و مضارع است سیأتی إن شاءالله.